Makaleler ;

<<<Sosyal Tarih Makaleleri

Kahvehaneler ve Hafiyeler:
19. Yüzyıl Ortalarında Osmanlı’da Sosyal Kontrol

Cengiz Kırlı
(Binghampton Üniversitesi, Tarih Bölümü)

Osmanlı Arşivleri’nde, 1840-1845 yılları arasındaki döneme ait “havadis jurnalleri” adını taşıyan bir seri belge, içerik itibariyle son derece özgün bir yere sahiptir.Bu yüzlerce sayfa belgede, o dönemde sıradan İstanbul insanının kahvede, sokakta, çarşı ve pazarda ve hatta evlerinde yaptıkları sohbet ve dedikodulara kulak kabartan hafiyelerin jurnalleri kayıtlıdır.Jurnaller incelenmeye başlandığında ilk akla gelen sorulardan biri, Osmanlı devletinin bu dönemde neden özel hafiyeler aracılığıyla halkın ne konuştuğuyla bu kadar yoğunluklu bir şekilde ilgilendiğidir.Şüphesiz, bu soruya verilebilecek en genel ve aşikar cevap, halkın daima siyasi meseleler hakkında konuştuğu ve kendilerini yönetenleri eleştirdiği yöneticilerinde kendileri ve daha genel olarak devletin işleyişi hakkında halkın ne düşündüğüne hiçbir zaman kayıtsız kalmadıklarıdır.Bunu bir göstergesi olarak yüksek devlet ricalinin ve bizzat padişahların halkı şahsen gözlemek ve düzen bozanları cezalandırmak amacıyla İstanbul sokaklarında tebdil-i kıyafet dolaşmaları göz önünde bulundurulduğunda, Osmanlı devlet yöneticilerinin sokaktaki insanın ne yaptığı ve ne düşündüğüyle ilgilenmesinde pek şaşırtıcı bir yan olmadığı iddia edilebilir.Ancak, bu çalışmada tartışılacağı üzere halkın günlük sohbetlerinin bu derece sistematik bir biçimde dinlenilmesi, kaydedilmesi ve değerlendirilmesi başlı başına yeni bir olgudur.

Osmanlı sıradan insanın günlük yaşamını etkileyen siyasi ve sosyal meseleler hakkındaki görüş ve düşüncelerini anlayabilmek ve zihniyet dünyalarını anlamlandırabilmek açısından bu jurnaller son derece önemli bir kaynak niteliğindedir.Bu jurnalleri okudukça, 19. yüzyılın ortalarında halkın, Tazminat reformlarını algılayışlarını ve tepkilerini, yeni vergi sistemi hakkında düşündüklerini, yükselen fiyatlardan, düşen yaşam standartlarından şikayetlerini, bürokrasinin üst kademelerindeki yeni atamalara dair dedikodularını, Mısır’da, Balkanlar’da ve imparatorluğun diğer bölgelerinde meydana gelen ayaklanmalar ve bağımsızlık hareketlerine dair görüşlerini, ve Osmanlı İmparatorluğu’nun diğer devletlerle olan ilişkilerine dair düşündüklerinin neler olduğu hakkında önemli ipuçları elde elde edebiliriz.Dolayısıyla, bu raporların kapsamlı bir içerik analizi kendi başına son derece önemli bir çalışma alanı olmakla birlikte, bu yazıda raporlardaki genel temalara sadece bir nebze değineceğim.

Takip eden sayfalarda daha ayrıntılı tartışacağım üzere, sosyal kontrol ve gözetleme (surveillance) mekanizmalarındaki değişimler, yalnızca siyasal iktidarın meşruiyetinden, toplumsal hak ve özgürlüklere varıncaya değin kapsamlı bir değişim ve dönüşüme dair ortaya konulabilecek sorunsalların temelinde yer almaktadır. Dolayısıyla, bu yazının amacı, en genel ifadeyle, Osmanlı devletinin böylesine sistematik ve ayrıntılı bir sosyal kontrol ve gözetleme faaliyetinin, 19. yüzyılın ortalarına doğru Osmanlı İmparatorluğu’nda devlet ve toplum ilişkilerini düzenleyen ilkelerin yeniden formülasyonu açısından öneminin altını çizmektir.

JURNALLER

Jurnal faaliyeti hakkında detaylı bilgiden şimdilik maalesef yoksunuz. Sözgelimi, bu faaliyetin ne zaman başladığı, ne kadar yaygın olduğu, jurnallerin nasıl hazırlandığı veya hafiyelerin kimler olduğu gibi sorulara kesin bir cevap vermek pek mümkün değil.Bu konularda yapacağımız kestirimlerin pek çoğu, ancak bu jurnallerin satır aralarından çıkarabildiklerimize ve az sayıda arızi delile dayanıyor. Eldeki en erken tarihli jurnal 1840 yılına aittir. Bununla birlikte, 1820’lerin sonu veya 1830’lara ait benzer jurnallerin bulunması da olasılık dahilindedir. Hafiyelerin kimler olduğu sorusunu aşağıda daha ayrıntılı bir biçimde ele almak üzere şimdilik bir kenara bırakırsak, jurnallerin hazırlanma sürecine ilişkin biraz daha kesinlikli tahminlerde bulunabiliriz. Jurnallerdeki el yazılarının göreli olarak çok fazla çeşitlilik göstermemesi, bu jurnallerin bizzat hafiyeler tarafından değil, bu işle görevli katipler tarafından kağıda geçirildiği düşüncesini uyandırmaktadır. Daha da önemlisi, 1844 yılına ait, dönemin Emniyet Müdürlüğü olan Seraskerliğe bağlı ve jurnal faaliyetinden sorumlu olduğu anlaşılan Tomruk’a ait bir maaş bordrosunda “haber çalmakla görevli” hafiyelere ve katiplere ayrı ayrı ödeme yapıldığı açıkça belirtilmektedir. ( Cevdet-Zaptiye 20776). Muhtemelen, hafiyeler duydukları haberleri sözlü olarak katiplere aktarıyorlar, katipler de bunları yazıya dökerek ilgili makamlara iletiyorlardı.

Jurnal faaliyet hakkında emin olduğumuz bir olgu ise, bu jurnallerin Osmanlı hükümet kademelerinde son derece önemli bir yere sahip olduğudur. Bir kısım jurnallerin farklı el yazılarıyla yazılmış kopyalarının arşivde farklı tasniflerde bulunması, jurnallerin farklı biçimlere ayrı ayrı sunulup değerlendirildikleri göstermektedir. Ancak daha da önemlisi bu raporlar dönemin padişahı Sultan Abdülmecid’e (1839-1861) kadar gitmekteydi. Jurnallerin kapak sayfalarında belirtildiği üzere, her hafya Seraskerlik’ten ve 1845 yılından sonra Seraskerliğin yerini alan Zaptiye Müşirliği’nden Sadrazam’a iletilen jurnaller, Sadrazam tarafından başkent halkının halet-i ruhiyesinin yazılı ifadeleri olarak, okunmak üzere padişaha sunuluyordu.

Jurnallerde sözü geçen yerler 19. yüzyıl ortalarında İstanbul’daki gündelik yaşam mekanlarına dair önemli ipuçları da vermektedir. İstanbul’da sıradan insanın neler konuştuğuna kulak kabartmak için kahvehanelerden daha uygun bir mekan hayal etmek zordu. Dolayısıyla hafiyeler, jurnallerde geçtiği biçimiyle, “havadis çalmak” için en çok kahvehanelerde konuşlanmışlardı. Kabaca bir hesapla, kahvehane muhabbetleri elimizdeki jurnallerin 2/3’ünü oluşturmaktadır. Bu anlamıyla kahvehaneler tartışmasız en önemli gündelik yaşam mekanı olarak adlandırılabilir. Bununla birlikte, kahvehanelerin yanı sıra, sohbetin olduğu her yerde hafiyeleri görmek mümkündür: berber dükkanları, camiler, sokaklar, hamamlar, kayıklar, mezarlıklar, hatta han odaları ve evler.

Hafiyeler günlük konuşmaları son derece dikkatle dinleyip ezberlemekle yükümlü idiler. Hafiyelerin yazdırdığı bu jurnallerin amirleri tarafından dikkatle gözden geçirildikten sonra padişahın bilgisine sunulduğu anlaşılıyor. Böylece hafiyenin muhtemel bir dikkatsizliği anında fark edilip düzeltilebiliyordu. Örneğin, havadis jurnallerinin birisinde, Balatalimanı’nda bir kahvehanenin yanındaki kalafatçı dükkanında, o civarda bulunan terkedilmiş bir fırından söz edilmektedir. Ancak hafiye burada yanlışlıkla Baltalimanı diye yazdırmıştır. Zira Baltalimanı’nda kalafatçı dükkanı bulunmadığı ve bu yanlışlığın amir tarafından fark edilip Baltalimanı’nın Yeniköy olarak düzeltilmiş olduğunu, hafiyenin ilk raporuna iliştirilen başka bir rapordan anlıyoruz.( İrade- Dahiliye 3218 )

Jurnal raporlarının en çok göze çarpan özelliklerinden birisi anlatım üslubundaki tekdüzeliktir.Raporlarda anlatılan her bir dedikodu benzer bir anlatımla yazılmıştır.Örneğin, “Firuzağa’da Veli’nin kahvesinde gece bekçisi Hasan Ağa’nın nakli” türünden bir anlatımla başlayan paragraf ardından ‘’naklin’’ kendisi ile sürer ve en son olarak ‘’ söylediği işitilmiş olduğu’’ile biter.Raporların kompozisyonunda hafiyelerin herhangi bir yorumu yok gibidir; bütün sözler sanki o sözleri söyleyen kişiden doğrudan alıntılanmış bir biçimde yazılmıştır. Bazı sohbetler ise diyalog biçiminde yazılmıştır; öyle ki bu raporları okuyan kişi bundan 150 sene önce İstanbul’da kahvehanede, sokakta veya birinin evinde geçen sohbetlere kulak kabartıyormuş hissine kapılabilir. Sanki hafiye hiç bir yorum yapmadan, yalnızca duyduğunu yazmakla yükümlü bir stenograf görevini üstlenmiş gibidir. Bununla beraber hafiyelerin her zaman pasif dinleyici durumunda olduklarını düşünmemek gerekir. Arada sırada hafiyeler ya bizzat sohbeti yapan kişilerden birisi olarak veya süre giden sohbeti belirli sorularla yönlendiren kişiler olarak karşımıza çıkar. Şüphesiz bu sorunları kendi meraklarını tatmin etmek için yapmıyorlar, kendilerine tenbih edildiği üzere, halkın belli konular hakkında nabzını yokluyorlardı. Bu anlamda, hafiyeleri kamuoyu yoklaması yapan modern anketörlere benzetmek herhalde fazla abartılı olmaz.

Raporları okudukça söz konusu sohbetlerin yapıldığı yerler ve sohbeti yapan kişiler hakkındaki bilgi hayret edilecek derecede ayrıntılıdır. “Halk şöyle düşünüyor, şöyle diyor” türünden genel referansların sayısı parmakla sayılacak kadar azdır. Raporlar öylesine ayrıntılıdır ki, raporda yer alan herhangi bir sözün nerede ve kim tarafından söylendiğine ek olarak, bazı durumlarda hangi ay, hangi gün ve hatta hangi saatte o sözün söylenildiği dahi yazılmıştır. Sözü söyleyen kişilerin yalnızca isimleri değil, eğer varsa ünvanları, meslekleri, hangi mahallede oturdukları, çoğu zaman evli olup olmadıkları veya söz konusu kişi taşradan İstanbul’a ticaret veya başka bir amaçla geçici olarak gelmiş ise nereden geldiği ve hangi handa kaldığı gibi ayrıntılar titizlikle not edilmiştir.

Raporların bu özelliği iki önemli soruyu gündeme getirmektedir. Pek çoğu siyasi sohbet veya Osmanlı yöneticilerinin deyişle “devlet sohbeti” olarak tanımlanabilecek olan bu “dedikoduları” yapan kişilerin bu tür muhabbetleri nedeniyle cezalandırıldığına dair herhangi bir işaret yoktur. Diğer deyişle, bu kişiler hakkındaki böylesi ayrıntılı bilgi hiçbir şekilde bunları ihbar etmek ve ardından cezalandırmak amacı gütmüyordu. Belki bazı durumlarda “çizgiyi” aştığı düşünülen birkaç kişinin cezalandırılması söz konusu olmuş olsa bile, böylesi bir uygulama genel bir kuraldan çok bir istisnaya işaret etmiş gibi görünüyor. O halde sorulacak ilk soru neden bu raporların kişiler hakkında bu kadar detaylı bilgileri içerdiğiyle ilgilidir. Buna bağlı olarak akla gelen ikinci bir soru ise, halk arasındaki söylenti ve dedikoduları dinleyip kaydetmekle yükümlü hafiyelerin dinledikleri insanlar hakkında bu kadar ayrıntılı bilgilere nasıl sahip olduklarıdır.

Hafiyelerin gerçekte kimler oldukları, bu iş için nasıl devşirildikleri gibi sorulara kesin bir cevap vermek eldeki veriler ışığında pek mümkün gözükmemektedir. Bu nedenle, hafiyelerin bu kadar ayrıntılı bilgiyi nereden ve nasıl edindiklerine ilişkin söyleyebileceklerimiz sınırlı ve spekülatiftir. Sözgelimi, bu hafiyeler polis kadrolarının içersinden mi seçilmişlerdir yoksa halktan insanlar arasından mı devşirilmişlerdir? Örneğin 18. yüzyıl ortalarında Paris’te bu tür hafiyelerin toplumdaki sosyal ilişki ağlarının derinlerine nüfuz etme yeteneği açısından, sıradan insandan daha uyanık olabilecek olan dilenci, serseri ve suçlu geçmişi bulunan “marjinal” gruplar arasından seçildiği bilinmektedir(Farge, 1995:20)

Osmanlı jurnal raporlarına dair bazı göstergeler de hafiyelerin sıradan insanlar arasından devşirildiği fikrini destekler niteliktedir. Raporlar, hafiyelerin sohbetlerini kaydettiği kişilerle tanışık ve hatta arkadaş olduğunu gösteren yüzlerce örnekle doludur. Hatta hafiyelerin en azından bir bölümünün kahvehane sahipleri arasından seçildiği de çok büyük bir ihtimaldir.19. yüzyılda İstanbul’u ziyaret eden seyyahlar arasında gözlemlerine en çok güvenebileceklerden birisi olan

Charles White İstanbul kahvehanelerinden söz ederken şöyle demektedir:

Burada mahallelerin dedikoduya ve her şeyi bilmeye meraklı olanları hem özel hem de kamu meselelerini konuşmak üzere bir araya gelir. Bu yüzden kahvehaneler polis tarafından gözlenir; ve hatta birçok durumda kahveciler maaşlı hafiyelerdir(White, 1845: Cilt 1, 282).
Aşağıdaki örnek de, bir kısım hafiyelerin kahveciler arasında devşirilmiş olabileceği fikrini kuvvetlendirmektedir.

Tuncana’da Kara Cehennem’in kahvesinde Ömer Efendi’nin nakli: Kara Cehennem Ali Ağa’yı sadrazam çağırmış, birbuçuk saat kadar oturmuşlar sonra Kara Cehenneme sual ettim kapıya seni niçin çağırtmışlar deyu, oldahi dışarudan gelen sekban askerine beni başbuğ edip boğaza ta’yin edecekler deyu söylediği işidilmiş olduğu(Cevdet-Dahiliye 12159).

Sadrazamın bir kahveciyle ne işi olabilir? Kesin olarak söylemek zor, uydurma mı, onu da bilemeyiz. Ama bu görüşmede ve verilen sözde bir gerçek payı varsa, sebebini tahmin etmek o kadar güç değil. Boğaz’da komutan olmak, herhalde kahvesine gelen müşterilerin neler konuştuğunu rapor etmenin bir ödülü olsa gerek.
Raporlarda adı geçen kişiler hakkında neden bu kadar ayrıntılı bilgi bulunduğu sorusuna geçmeden önce, bu aşamada raporların içeriğine biraz daha dikkatli bakmak gerekiyor. Şüphesiz halk arasında konuşulan konuların birebir biçimde hafiyelerin raporlarına yansıdığını düşünmek doğru bir yaklaşım olmaz. Her ne kadar raporlarda kelimenin en geniş anlamıyla siyasi sohbet şeklinde tanımlanabilecek olan birbirlerinden çok farklı konulara yer verilmiş ise de, belli temalar daha yoğunlukla göze çarpmaktadır. Bu temalar arasında halkın padişah, İstanbul ve taşradaki yöneticiler ve rakip devletler hakkında söyledikleri en sık değinilen konulardır.

Raporlarda padişah hakkında halkın düşüncelerine çok büyük bir sıklıkla yer verilmesi, jurnal sisteminin en büyük amaçlarından birisinin padişah hakkındaki popüler duyarlılıkları ortaya çıkarmaya yönelik olduğu düşündürmektedir. 1840 tarihli aşağıdaki örnek, padişah hakkında halkın halet-i ruhiyesine dair jurnal memurunun yorum ve gözlemlerini de içermesi açısından çapıcıdır.

Bir mah mukaddem herkesin hal u tarz u tavrından Mehmed Ali tarafına her ne kadar soğukluk ve teneffür (nefret) anlaşılmış ise de bu defa peyder pey meserretler vuku bulduğundan cem-i nas Mehmet Ali tarafına külliyen nefret ve taraf-ı devlet-i aliyyeye teveccüh ederek Mehmed Ali’nin muzmahill (çökmüş) ve perişan olmasına an-ı semim el-kalb (kalplerinin en derinlerinden ) dua eylediklerini ve hatta dün gece meserret-i veladet-i hümayun (padişahın doğum günü) i’lan ve işhaat henminde endaht olunan (atılan) topları kahvelerde ve sair mahallerde işittikleri gibi kimisi inşa-ı teala Mısır alındı ve kimisi İbrahim Paşa tutulup geldi deyu şad ve handan olduklarını memur kulları işitmiş oldukları (İrade-Dahiliye 1210).

Gerçekte raporlar halkın padişah hakkındaki olumlu sözleriyle doludur: “Allah padişahımıza tükenmez ömürler ihsan eylesin,” “Padişaha isyan eden Allah’a da isyan etmiştir. Mehmed Ali Müslüman değildir,” vb. Padişaha atfen sarfedilen sözler aşağı yukarı hep bu mealdedir. Müslüman olsun olmasın, herkes sanki ağız birliği etmişçesine padişaha dualar etmekte, onu göklere çıkarmakta, ona karşı gelenleri isse lanetle anmaktadır. Bütün bu kayıtlardan jurnal memurlarının İstanbul’da padişaha dair olumsuz söz söyleyen tek bir kişiye dahi rastlamadığını mı düşünmeliyiz? Bu soruya kesin olarak cevap verebilmek elbette mümkün değil, ancak bu aşamada en azından iki olasılığın varlığına işaret edebiliriz. İlk ihtimal olarak, eğer hafiyelerin sıradan halk arasından seçildiği savımız doğruysa ve raporlarda söylentileri kaydederken bunu söyleyen kişiyi de zikretmek gibi bir mecburiyetleri oldukları da gözönünde bulundurulursa, hafiyelerin pek çok durumda gayet iyi tanıdıkları belli olan bu kişileri korumak amacıyla ya bilinçli olarak söylenenlerin içeriğini değiştirmiş olabilecekleri veya bu muhaliflere raporlarında hiç yer vermedikleri düşünülebilir.

İkinci olasılık ise, raporların hafiyeler tarafından herhangi bir biçimde değiştirilmediği ve halkın gerçekten de padişah hakkında son derece olumlu düşünceler taşıdıklarıdır. Tabii kapsayıcı bir yargıda bulunmak zor, ancak modernlik öncesi dönemde popüler kültürün en önemli öğelerinden bir tanesi olan, tabanın genel olarak hükümdara “bu dünyanın dışındalığı”yla genel doğa üstü güçler atfetmesi sıklıkla karşılaşan bir durumdur(Burke, 1978). O yalnızca bir insan değildir; iktidarını ve otoritesini Tanrı’dan alan ve sıradan insanın anlayamayacağı meziyetlerle donatılmış doğa üstü bir varlıktır. Elimizdeki raporlarda bu türden bir popüler bilince işaret eden pek çok örnek vermek mümkündür.

İbrahim Paşa hamamı civarında Şekerci sokağında sakin İsmail ağa’nın Aksaray’da katib camii ittisalinde kahvede nakil: yeni çıkan Takvim’i (takvim-i vekayi) okudum Allah zeval vermesin şevketmahab efendimize çok yerler almış. Padişahlar ile başa çıkılmaz, onlar keramet sahibidir ve onların nefesi dağı taşı eritir. Sultan Beyazıd Veli Hazretleri cami yaptırır iken bir kraldan elçi gelip sefer istiyor, git kralına söyle, şöyle parmaklarımı uzattığımla iki gözünü birden çıkarırım deyup kralın anında gözleri çıkıyor. İşte padişahlar böyle keramet sahipleridir (İrade-Dahiliye 1232).

Ancak yine de, popüler kültürün hükümdarı algılayışından hareketle, raporlarda padişah hakkında doğrudan, olumsuz tek sözün bulunmamasını “halk gerçekten de öyle düşünüyor” noktasında yorumlamamak gerekir. Popüler kültürün hükümdar hakkında ikircikli ve çelişik hissiyatını kabul etsek bile, bu yine de raporlardaki hükümdarı sürekli öven anlatımın daha çok hafiyelerin veya belki de amirlerinin bir tahrifatı olmuş olabileceği yargısını güçlendirmektedir. Zira, bırakın sözlü eleştiriyi, padişaha taş atan, Cuma namazı çıkışı yolunu kesip “seninle dava’yı şerrim vardır” diye tehdit savunanların olduğunu bildiğimiz gibi (Cabi Tarihi, 1992: 105), Karagöz oyunlarında, meddah hikayelerinde padişah eleştirisi hiç de eksik değildi.

George Rude’nin (1980: 31) “halk bildiği şeytanı bilmediğine tercih eder” sözünü ispatlarcasına, jurnal raporlarında, gerek İstanbul’daki gerek taşradaki devlet yöneticilerine ilişkin olarak olumlu yorum bulmak ise neredeyse bu şikayetlerden payına düşeni alır. Filanca yerdeki valinin halktan nasıl rüşvet aldığını, falanca yerdeki vergi tahsildarının köylüden nasıl zorla mal topladığını raporların birçok yerinde görmek mümkündür.

Jurnal memurların en çok ilgilendikleri gruplardan biri de İstanbul ve Avrupa ve Akdeniz limanları arasında ticaret yapan Avrupalı tüccarlardır. Hem Avrupa ve Akdeniz’deki genel iktisadi durum, hem de tüccarların kendi ülkelerindeki siyasi duruma yönelik gözlem be yorumlarının raporlarda neden sıklıkla yer aldığını anlamak güç değil . bu tüccarların Osmanlı’nın en çok başını ağrıtan İngiltere, Fransa, Rusya, Avusturya-Macaristan ve Mehmed Ali isyanının en tepede olduğu dönemde Mısır’dan olması bu açıdan anlamlıdır. Bu aşamada hemen belirtelim ki, raporların hepsi Türkçe –ki saray dilinin ağdalı ve gösterişli üslubundan uzak, o dönemin günlük konuşma dilini yansıtır bir üslupla- yazılmış olmakla birlikte, kimi zaman jurnal memuru kulak kabarttığı sohbetin orijinal dilini de belirtmiştir. İstanbul’da o dönemde farklı cemaatlerce yaygın olarak konuşulan Rumca, Bulgarca, Ermenice, Sırpça yanında Arapça, Farsça, Rusça, İngilizce, Fransızca, Almanca ve Romence sohbetlerinde hafiyelerin ilgisine mahzar olduğu anlaşılıyor. Hiç şüphesiz bu kadar farklı dilde yapılan sohbetler İstanbul’un çok renkli kültürünü yansıtmakla beraber, bu çok renkliliği yansıtabilecek kadar geniş bir hafiye kitlesine sahip olunduğuna ve o dönemdeki jurnal faaliyetinin boyutlarına da işaret ediyor.

Hafiyelerin bu “söylentileri” toplarken söyleyen kişilere dair oldukça seçici olduklarını da belirtmek gerekir. Anlatılan olaylar veya olgular söyleyenin ya kişisel deneyimleridir veya ilk elden öğrendikleridir. Örneğin, filanca köyde geçen bir olayı anlatan kişi oradan İstanbul’a geçici olarak gelmiş, kendi gördüğünü anlatan kişidir, veya falanca paşanın azledilmesinin nedenine dair dedikoduyu bizzat paşanın arabacısı nakletmektedir. Bu da bir anlamda, raporlarda sözü geçen söylentileri ve dedikoduları aktaran kişiler hakkında neden bu kadar ayrıntılı bilgi verildiğine dair yukarıda ortaya koyduğumuz soruya cevap vermekte ve jurnal faaliyetinin söylentilerde belirli bir doğruluk veya en azından inanırlılık aramakta olduğuna işaret etmektedir. Diğer bir deyişle, raporlarda kaydedilen söylenti ve dedikodular devlet yöneticileri nezrinde yalnızca halkın halet-i ruh iyesinin göstergeleri değildir. Devletin gözünde, jurnallerde anlatılanlar artık kişiden kişiye aktarılan, doğruluğu bilinmeyen anonim söylentiler değil, kaynağı bilinen, doğruluğu tespit edilen haberlerdir.
Söylentinin nasıl habere dönüştüğü, popüler söylemin siyasi içeriğinin nasıl meşrulaştığı ve dolayısıyla Osmanlı devleti nezdin de nasıl böylesine bir statü atladığını anlayabilmek için daha önceki dönemlerde popüler söylemin nasıl algılandığına ve buna uygun toplumsal kontrol mekanizmalarının hangi minvallerde cereyan ettiğine kısaca bir göz atmak gerek.

1840’tan önce sosyal kontrol

Fesat ve şeytan ruhlu takımın icad edip yaydıkları yalan ve uydurmaları hayr ve şerrini bilmez ve yarar ve zararını farkeylemez ahmaktan ve eblehan güruhı dahı kahvehanelerde ve berber dükkanlarında birbirlerine rivayet iderek had ve vazifelerinden haric ve Devlet-i Aliyye’ye dair kelimat söylemeye cesaret eyledikleri ihbar olunduğuna binaen o türlü kelam söylemeye cesaret olundığı tashih olunan kahvehane ve berber dükkanları kapatılıp yıkılarak, gerek dükkan sahipleri ve gerek faydasız ve boş laf söylemeğe cüret idenler yakalanıp ve cezalandırılıp ve sürülmek lazım gelüp, ancak bir defa eyicek tenbih ile ikaz itdirilmek merhametle hükmedene uygun olmağla bu defa cümleye tenbih ve ikaz içün o türlü dükkanlardan en kötü şöhretli olanlar kapatılıp yıkılarak ve sahipleri sürülüp ve her semtün hakimler ve zabitlerine başka başka ferman-ı ali ile tenbih olunmağla bundan sonra kahve berber dükkanlarında ve diğer dükkanlarda ve halkın toplandığı yerlerde ve rical-i Devlet-i Aliyye da’irelerinde ve hademe ve katipler arasında vazifesi olmayan devlet işlerine dair söz söylemeye cesaret ider her kim olur ise yanında bulunanlarla beraber yakalanıp ve diğerlerine ibret için cezalandırılıp ve hükm-i siyaset icra kılınmak içün taraf taraf mahsus tebdiller [hafiyeler] ve tebdil oldığı bilinmeyecek ademler ta’yin [olunsun] (Cevdet-Zaptiye 302-metin kısaltılmış ve dili sadeleştirilmiştir.)

1798 yılına, III. Selim dönemine ait bu ferman, o dönemde devletin kahvehanelere bakışı ve sokaktaki sözü algılayışı ile yukarıda özetlemeye çalıştığımız 19. yüzyılın ortalarına doğru popüler siyasal söylemi algılayışı arasında nasıl bir zıtlık olduğunu ana hatlarıyla ortaya koymaktadır. Bu farklılığın altını çizerken, 19. yüzyıl ortalarına kadar devletin sözü ve bu sözün hayat bulduğu kamusal alanı düzenlemeye ve kontrol etmeye yönelik uygulamalarının sürekli ve hiç değişmez bir biçimde tezahür etmiş olduğunu kastetmiyorum. Zira burada kullandığım anlamıyla kamusal alan kavramı ne tümüyle devletten bağımsız bir alan ne de yalnızca devletin disiplin ve kontrol alanıdır. Kamusal alanı ete kemiğe büründüren ve dinamik kılan öğe,bu alanın devlet ve toplum arasındaki mücadele, pazarlık ve uzlaşmaların yansıma alanı olmasından kaynaklanmaktadır. Devletin kamusal alan üzerinde uyguladığı sosyal kontrol ve gözlem mekanizmalarının tarihsel olarak değişim ve dönüşümleri, bu mücadele ve uzlaşmaların ve genel olarak devlet ve toplum arasındaki ilişkileri düzenleyen ilkelerinin ana hatlarının çizilmesinde turnusol kağıdı işlevi görebilir.

Örneğin Osmanlı devletinin, toplumsal ve gündelik yaşamın hiç çekinmeden en önemli kamusal mekanı olarak tanımlanabilecek olan kahvehanelere ilişkin bir siyaset izlediğini iddia etmek mümkün değildir. 16. yüzyıl ortalarında İstanbul’a girişinden 17. yüzyıl ortalarına kadar, kahvehaneleri sıklıkla toptan kapatılması, kahveye ilişkin Ebussuud efendinin verdiği olumsuz fetvalar bilinen olgular.

Ancak bu katıksız tepkinin neden 17. yüzyıl ortalarından itibaren kesintiye uğradığı ve bu dönemden itibaren – 1826’da yeniçerilerin ortadan kaldırılmalarının ardından gelen kısa süreli kapatmaları saymazsak- neden kahvehanelerin ciddi bir toptan kapanma tehlikesi yaşamadığının açıklanması gerekmektedir. Toplumsal kontrolü sağlamaya yönelik olarak devletin ‘modernleşmesi’ ve dolayısıyla zaman içerisinde daha az şiddete başvurması veya kahvehanelerin devlet gözünde daha olumlu mekanlar haline gelmesi, ya da tarih literatürünün sık sık başvurduğu psikolojik yaklaşımların (IV. Murad’ın fevriliği veya III. Selim’in munisliği gibi) herhangi bir açıklama gücü bulunmamaktadır.

Bu önemli olguyu açıklayabilmek için, yukarıda verdiğimiz fermana geri dönüp, ‘’ancak bir defa eyicek tenbih ile ikaz itdirilmek imerhametle hükmedene uygun olmağla bu defa cümleye tenbih ve ikaz için o türlü dükkanlardan en kötü şöhretli olanlar kapatılıp yıkılarak ‘’ ifadesi üzerine düşünmemiz gerekmektedir. Görüldüğü gibi devlet 16. yüzyılda olduğu gibi 18. yüzyılın sonlarında da kahvehanelere ‘ tehlikeli yerler ‘ olarak bakmaya devam etmiştir. Ancak bu tehlikeyi önlemek için toptan kapatmak ve yıkmak yerine, 17. yüzyılın ortalarından itibaren hep diğerlerine ‘ ibret olsun’ babında tek tek bazı kahvehaneleri kapatarak bir tür yıldırma politikası izlemeye başlamıştır.

‘İbret olsun’ türü bir cezalandırma yöntemi büyük bir ihtimalle devletin yalnızca kahvehanelere özgü bir uygulamasını değil, diğer muhalefet kaynaklarına karşı uyguladığı genel bir yaptırım ve cezalandırma yönteminin bir örneği gibi gözükmektedir. 17. ve 18. yüzyıl boyunca sadece Osmanlı İmparatorluğu’nun değil Avrupa devletlerinin de gittikçe artan bir biçimde ‘ibret olsun’ türü bir cezalandırma ve yaptırım siyasetine (exemplary punishment) başvurmaları Avrupa tarihçilerinin altını çizdikleri bir olgudur. Örneğin Tilly (1990:101), yoğun toplumsal muhalefete başa çıkma olanaklarının son derece sınırlı olduğunun altını çizmek gerek.
Tekrar yukarıdaki fermana dönersek; “merhametle hükmedene uygun” ifadesi Osmanlı devletinin İstanbul’daki toplumsal muhalefete karşı iktidarının sınırları hakkında da fikir verici niteliktedir. 17. yüzyılın ortalarından itibaren Osmanlı hükümdarlarının kahvehanelere karşı ‘merhameti’ doğrudan doğruya yeniçeriler eliyle kahvehanelere muhalefetin yoğunluğuyla ilgilidir. 19. yüzyıl başlarında İstanbul’da Eyüp ve Hasköy mahallerinde yaklaşık 1.000 ve Boğaz’ın Avrupa yakasında Dolmabahçe’den Rumeli Kavağına kadar olan bölgede yine yaklaşık 1.000 dükkanlık yoklama defterinden öğrendiğimize göre, o dönemde ortalama her 7 dükkandan bir tanesi kahvehanedir (Başmuhasebe 42648).

Çok büyük bir bölümü Müslüman olan kahvehane sahiplerinin ünvanlarına baktığımızda her üç kahvehane sahibinden bir tanesinin bostani, beşe, odabaşı, vb. yeniçeri ünvanları taşıdığını görüyoruz. Yine bu defterden, kahvehane sahibi yeniçerilerin, diğer yeniçeri esnafa oranına bakacak olursak sonuç daha da çarpıcıdır. Esnaflıkla uğraşan her iki yeniçeriden bir tanesi kahvehane sahibidir.17. ve 18. yüzyıllara dair elimizde benzer bir veri olmamakla beraber, yeniçerilerin o dönemlerde de kahvecilikle yoğunlukla ilgilendikleri bilinmektedir. Padişahları tahttan indiren, tahta çıkaran, toplumun marjinal sayılabilecek göçmen nüfusunu yönlendirme gücüne sahip bu ‘başıbozukların’ son derece önemli bir toplumsal güç oluşturdukları aşikardır. Böylece 17. yüzyılın ortalarından itibaren neden kahvehanelerin toptan kapatılmadığı ve dolayısıyla kahvehanelere karşı devletin ‘merhameti’ daha iyi anlaşılabilir.

Söylentinin gücü

Söylentinin ve bu söylentilerin hayat bulduğu kahvehanelere karşı tahammülsüzlük elbette yalnızca Osmanlı devletine özgü bir tutum değildi. 17. yüzyıldan itibaren kahvehanelerin Avrupa’da da boy göstermesiyle beraber, kahvehane söylentilerinin sosyal düzene karşı bir ‘tehdit’ oluşturduğu Avrupa devletlerinin de sıklıkla üzerinde durdukları bir konudur. Kahvehanelere karşı devletin olumsuz tutumu elbette bu mekanların kullanılma biçiminden kaynaklanmaktadır. Bir başka deyişle, bu mekanlarda gelişen söylenti, dedikodu ve bunların siyasi içerikleriyle ilintilidir. Hem Osmanlı devletini hem de değişik coğrafyalarda hüküm süren başka devletleri de içine alabilecek genel bir yaklaşım geliştirecek olursak , söylenti ve dedikoduya yönetenlerin neden bu kadar tahammülsüz olduklarını birbiriyle ilişkili iki faktöre bağlayabiliriz. Bunlardan birincisi, modern dönem öncesi toplumsal ilişkilerde söylentinin en önemli medya olması ve dolayısıyla halkı yönlendirme kapasitesi, ikincisi ise, mutlakiyetçi rejimlerde siyasetin algılanış biçimidir.

Okuma yazma oranının çok düşük olduğu ve dolayısıyla yazı yolu ile haber yayma kapasitesinin son derece düşük olduğu toplumlarda, toplumsal iletişim ve haber yayımı büyük ölçüde söylenti yolu ile gerçekleşiyordu. 1789 yılındaki köylü ayaklanmaları üzerine çalışmasında Lefevbre (1973) haber yayımında söylenti ve dedikodunun gücünü ve köylü ayaklanmalarında ne kadar önemli bir yer tuttuğunu vurgular. Halkı yönlendirme kapasitesi, devlet için söylentiyi kontrol ve baskı altında tutmak için en önemli nedeni oluşturur. Lefevbre’nin de vurguladığı gibi (age.: 73) “Hükümet ve aristokrasi için bu tür bir haber yayımı basın özgürlüğünden daha tehlikelidir.” Bu ‘tehlike,’ söylentinin belirsiz ve anonimliğinden ve dolayısıyla kontrol edilemez karakterinden kaynaklanmaktadır.

Devletin kamusal mekanlara ve söylentiye karşı tahammülsüzlüğü aynı zamanda, mutlakiyetçi rejimlerin siyaseti kavrayış tarzıyla da tam olarak uyum içindedir. Siyasi pratikleri birbirinde ne kadar ayrı düşerse düşsün, değişik coğrafyalardaki mutlakiyetçi rejimler hükümdar ve tebaları arasındaki ilişkiyi düzenleyen temel bir prensipten hareket etmişlerdir: Siyasi hükümdarın tekelindedir. Dolayısıyla halkın siyasete katılımı, siyasi meseleler üzerinde yorum ve düşüncelerini de dışlayacak bir biçimde kabul edilemez bir olgudur.

Siyasetin hükümdarın tekelinde olması olgusu, iktidarın kapanması veya başka bir deyişle hükümdarın görünmezliği ilkesi ile de kendini gösterir. İstanbul’un fethinden kısa bir süre sonra II. Mehmet (Fatih) tarafından kurumsallaştırılan padişahın görünmezliği ilkesi, farklı derecelerle de olsa yüzyıllar boyunca titizlikle uygulanmıştır ( Necipoğlu, 1991: 16). Sefer veya av amacıyla kısa süreli Edirne ziyaretleri saymazsak, 1830 yılında II. Mahmud’a kadar hiçbir padişah İstanbul’u terk etmemiştir (Özcan, 1991). İstanbul içinde dahi padişah sınırlı ve seremonik birkaç etkinlik dışında padişah kimliğiyle halka görünmez: :stisnalar ise yeni sultan tahta çıktığında Eyüp’te kılıç kuşanmaya gitmesi, Cuma namazı dönüşünde halkın arzuhallerinin toplandığı Cuma selamları ve Ramazan ayında hırka-ı şerif gibi kutsal ziyaretleri ile sınırlıdır. Padişah’ın padişah kimliğiyle halka görünmesinin altını çizmemiz gerekir, zira bu saydığımız nedenlerin dışında padişahın arada sırada ‘düzen bozanları’ cezalandırmak amacıyla şahsen tebdil-i kıyafet İstanbul sokaklarında gezdiğini biliyoruz. Ancak tebdil-i kıyafet dolaşması onun görünmezliğine halel getirmez, aksine bu görünmezliğiyle halkı şahsen kontrol eder. Öte yandan, prensipte siyaset tekeli padişahta olduğu için siyaset olgusu da padişahın kendisi gibi gizemli, bilinmez ve anlaşılamaz bir olgudur. Nasıl ki padişahın maddi varlığı dokunulamaz, bilinir ama görünmez bir olguysa, siyasetin kendisi de böylesi bir gizeme sahiptir. Bu yüzden halkın ‘devlet sohbeti’ yapması padişaha dokunmakla, onun varlığına ihanet etmekle eş bir durum olarak görünmektedir.

Kamuoyunun keşfi

Buraya kadar söylediklerimizi özetleyecek olursak, 1840’larda örneklerini gördüğümüz jurnal faaliyeti ve sosyal kontrol sisteminin Osmanlı devletinin daha önceki sosyal kontrol mekanizmalarından biçim, amaç ve uygulama açısından üç önemli farklılığı vardır. İlk olarak, 1840’lardan önceki biçimiyle Osmanlı devletinin sosyal kontrol uygulamalarında bir süreklilikten söz etmek mümkün değildir. Bu dönemde, toplumsal disiplini sağlamakta caydırıcı unsur, tebdil-i kıyafet dolaşan devlet görevlilerine veya bizzat hünkara çatmanın tesadüfiliğine ve bunun yaratacağı korkunun içselleştirilmesi amacına yöneliktir. Ancak 1840’lardan sonradaki jurnallerde gördüğümüz gibi, artık kontrolde tesadüfilik öğesi ortadan kalkmış, bir süreklilik ve kapsayıcılık egemen olmuştur. İkincisi, önceki uygulamalarda amaç ‘tehlikeli’ söz ve ‘düzen bozucu’ davranışları cezalandırmaktır. Hünkara veya yüksek devlet ricaline çatan bu bahtsızların sayısı az olmasa gerek, ancak genel olarak bu sistemin sosyal tabakanın derinliklerine fazla nüfus edemediğini de düşünmek lazım. Zira sokaktaki, kahvedeki insanlar, tebdil memuru olduğundan şüphelendikleri yabancıların varlığına karşı son derece uyanık yöntemlerde geliştirmişlerdi. Örneğin, kahvehanelerde “devlet sohbeti” yapanların, sohbetleriyle ilgilenen sıradan kıyafetli, ama oturuşundan ve duruşundan hiç de sıradan olmadığı belli olan yüksek devlet ricalinden birisinin varlığını hissettiklerinde, anladıklarını belli etmeden nasıl hemen konu değiştirip, sohbeti devletten beklediklerini anlatan bir arzuhal forumuna dönüştürmeleri Cabi tarihinde birden fazla örnekle anlatılır. 1840’larda ise sosyal kontrolün amacı, cezalandırmak ve korkuyu içselleştirmek değil, toplumsal dokunun içine kesintisiz bir şekilde nüfuz ederek, halkın nabzını yoklayıp bilgi edinerek ve bu bilgiler ışığında toplumsal muhalefetin mecralarını kontrol altına almaya yöneliktir. Üçüncüsü, daha önce bu sistemin amilleri tebdil memurları, yüksek devlet ricali ve hatta padişah iken, bu sistemde sosyal kontrol çok büyük ihtimalle sıradan halk arasından devşirilmiş maaşlı hafiyeler eliyle yürütülmeye başlanmıştır

Bu farlılıkları belirtirken altı çizilmesi gereken nokta, 19. yüzyılın ortalarına doğru geliştirilen bu sosyal kontrol mekanizmalarının yalnızca yönetime dair teknik bir mesele olarak algılanmaması gerektiğidir. Zira, Osmanlı devletinin bu dönemde giriştiği böylesi kapsamlı ve ayrıntılı bir jurnal faaliyetinin ardında yatan zihniyeti sorgulamak, hem bu dönemde devlet-toplum ilişkilerinin yeniden yapılanmasına hem de Osmanlı iktidarının yeni yönetim anlayışına dair belli sorulara cevap verebilir.

Halkın siyasi sohbetlerinin dinlenmesi, bunların belgelenmesi, raporların devletin en üst kademelerinde değerlendirilmesi ve siyasi sohbet yapanların ve sohbet yapılan yerlerin kovuşturmaya uğramaması, her şeyden önce Osmanlı siyasal sisteminde daha önce gördüğümüz ‘resmi geçek’ ve ‘popüler yalan’a dair ayrımın hem siyasi pratikler hem de söylemsel düzeyde yıkılmasına işaret eder. Diğer bir değişle ‘popüler yalanların’ ‘haber’ statüsü kazandığı bir siyasal sistemde bu bir anlamda ‘kamuoyu’nun keşfidir.

Kamuoyunun keşfi, siyasal iktidarın temsilinde ve meşruiyet arayışındaki farklılıklarında da kendini göstermiştir. Halkın siyasi sohbetlerinin iktidarın gözünde meşruiyet kazanmasına paralel olarak, siyasetin padişahın tekelinde olması ve görünmezliği arasında yukarıda değinilen ilişkinin de bu dönemde çözülmeye başladığı öne sürülebilir. Bu nokta II.Mahmud’un ‘görünürlüğünü’ ve yurt gezilerine özellikle vurgulamak gerekmektedir. II .Mahmud, kendisinden önceki padişahtan faklı olarak, ”halkın yaşayışını” görmek amacıyla 1830 ve 1839 yılları arasında beş yurt gezisine çıkmıştır (Özcan, 1991). Bütün bu geziler, halk ve hükümdar arasındaki yabancılaşmayı ortadan kaldırmak amacına yöneliktir. Yur gezilerinde ziyaretler yerine gemicilerle zeytin salatası yemek, Cuma namazlarında sonra sorguçlu fesi ve setreli pantolonuyla halk arasında dolaşmak ve hal hatır sormak bu yeni meşruiyet arayışının ve dolayısıyla devlet ve toplum arasında yeni bir mutabakat arayışının göstergesidir. II. Mahmut son Rumeli gezisini kendi iktidarı döneminde yayınlanmaya başlayan Takvim-i Vekayi’de bastırmıştır. Hatta padişahın bu gezisini kaleme alan devrin vaka-nüvisi Mehmed Esad Efendi gezi notlarını Takvim-i Vekayi’de yayınlamadan önce padişaha sunduğunda Sultan Mahmud’un cevabı, hükümdar ve tebası arasındaki yabancılaşmayı azaltmaya yönelik yeni meşruiyet arayışlarını göstermesi açışından dikkate değer. “Vakıa pek güzel ve san’atlı kaleme alındığına diyecek yok ise, bu misille umuma neşr olunacak şeylerde yazılacak elfazın herkesin anlayabileceği surette olması lazımdır. Öyle ‘çetr-gerdune ‘ ve ‘tevsen’ gibi şeylerin Türkçe olarak tashihi muktezidir’’ (Lütfi:1302, V-90). Bunun yanında 1835 yılından itibaren II. Mahmud’un portrelerinin askeri kışlalara, devlet dairelerine ve okullara asılmaya başlanması, iktidarın yeni meşruiyet arayışlarının diğer önemli bir göstergesidir. (Lütfi:1302, V-50-2; Heyd,1961:70;Baykara, 1992;51-59).

Öte yandan, halk ve kamuoyunun iktidar tarafından keşfi ve jurnal raporlarında görüldüğü üzere, iktidarın sokaktaki insanın günlük yaşamını, ev içi sohbetlerine kulak misafiri olacak kadar kapsayıcı bir biçimde gözlem ve kontrol altına alma çabası aslında aynı sürecin iki farklı yönünü oluşturmaktadır. Bu kapsamlı kontrol ve gözlem faaliyeti İstanbul ile sınırlı kalmamış, imparatorluğun taşra vilayetlerini de içine alacak şekilde yaygınlaştırılmaya çalışılmıştır. 1840’lı yıllarda taşrada kontrol o kadar sıkılaştırılmıştır ki bir tür yurt içi pasaport niteliği taşıyan mürur tezkereleri ile herhangi birisinin yaşadığı mahalden ayrılması izne bağlanmıştır. Her ne kadar iç güvenliğin sağlanması ve büyük kentlere göçün önlenmesine yönelik olarak mürur tezkeresi uygulanması 16. yüzyıla kadar uzanmakla beraber (Çadırcı, 1993), merkezi yönetimin, özellikle 17. yüzyıldan itibaren patikte yerel ayanlar tarafından kontrol edilen taşra üzerindeki hakimiyeti sınırlı olduğundan oldukça etkisiz bir sistem olmuştur. Büyük şehirlere ve özellikle İstanbul’a göçü önlemek için merkezi idarenin uyguladığı yöntem olarak şehrin giriş bölgelerinde kontrol noktaları oluşturarak tezkeresiz kimseleri şehre almamak üzerine yoğunlaşmıştı.

Taşrada kontrolün etkin bir biçimde sağlanması için 19. yüzyılın ikinci çeyreğinden itibaren imparatorluk dahilindeki her bir kazaya bir veya iki jurnal memuru atanmaya başlandı. Bu memurların görevi bir yandan bulundukları kazada merkezi hükümetin bilmesi gerekli gördükleri olayları İstanbul’a rapor etmek, öte yandan da kazaya gelen ve gidenlerin niçin gelip gittiğini, ne kadar süreyle kaldığı gibi bilgilerin ayrıntısıyla defterini tutmaktı.

1842 yılında bu sistem, jurnal memurlarının ‘’verimsizliği’’ nedeniyle kaldırılıp, memurların işlevlerinin yalnızca gelen-gidenin kaydını tutmakla sınırlandırıldığı anlaşılıyor (İrade-Meclisi-i Vala 573). Ancak 1845 yılında Zaptiye Müşavirliği’nin kurulmasıyla beraber yerel kontrol sisteminin yeniden canlandırıldığını ve özellikle 1864 yılında vilayet düzenlemesiyle beraber ‘’resmi ve gayri resmi yollardan yararlanarak, devlete ve halka ait bilmeleri gerekli bilgilerin derlenerek zamanında iletilmesi’’amacıyla Teftiş Memurlarının imparatorluk kazalarına atandığını görüyoruz (Çadırcı,1991:322). Böylece en küçük idari birimden başlayarak, başkent İstanbul’a kadar bütün nüfusun etkin bir biçimde gözetim ve kontrol altına alınması öngörülüyordu.

Bu noktada hem taşrada hem de İstanbul’daki jurnal faaliyetinin zamanlamasının özellikle altının çizilmesi gerekir. Bir yandan Yunan bağımsızlığı Balkanlar’da ayaklanmalar, öte yandan Mısır Valisi Mehmed Ali Paşa isyanının yarattığı siyssal kriz gözönünde bulundurulmalıdır. Bununla beraber İsatanbul’da kapsamlı bir jurnal faaliyetinin ve taşrayı böylesine sıkı kontrol altına alma girişiminin daha önceki dönemlerde uygulama şansının pek de fazla olmadığını belirtmekte fayda var. 17. yüzyıldan itibaren başlayan, 18. yüzyıl boyunca iktidarlarını pekiştiren ve 19. yüzyılın başına gelindiğinde 1808 yılında Sened-i İttifak’ı dayatarak resmen iktidara ortak olan ayanların yönetimi altındaki taşra halkını, merkezden etkin bir biçimde kontrol etmeye yönelik girişim ancak Sened-i İttifaktan sonra, II. Mahmud’un kademeli olarak ayanları tasfiyesinin ardından mümkün olabilmiştir. Öte yandan, benzer şekilde, başkent içerisinde 1826’dan önce yeniçerilerin kamusal mekanlar üzerindeki etkin kontrolü nedeniyle böylesi bir jurnal faaliyetinin uygulanma şansı çok fazla olması gerek. Ortalama her üç kahvehanenin bir tanesinin bizzat yeniçeriler tarafından işletildiği, yeniçerilerin toplumsal muhalefetin ateşleyicisi olduğu ve yine aynı yeniçerilerin güvenliği sağladığı bir kent yaşamında, jurnal faaliyetinin kendi amacını dışlayan bir sistem olmaya mahkum olması kaçınılmaz gibi görünüyor. Özetle söyleyecek olursak, ancak taşrada ayanların ve İstanbul’da yeniçerilerin aynı dönemde ortadan kaldırıldığı, diğer bir deyişle, bütün eski toplumsal mutabakatların devlet eliyle tek taraflı fesh edilmesinin ardından böylesine kapsamlı bir sosyal kontrol mekanizması geliştirilmesi gündeme gelebilmiştir.

Yeni Yönetim Zihniyeti

18. yüzyılın sonundan itibaren ve 19. yüzyılda artan bir yoğunlukla, Avrupa devletlerinin, idari kaynaklarının önemli bir bölümünü, yöneticileri halklara dair bilgi toplamak ve halkın faaliyetlerini gözetlemek amacıyla kullandıkları, Avrupa tarihinde oldukça iyi işlenmiş konulardır. Yönetmek-için-bilmek anlayışıyla, günlük yaşamın her alanına yapılan bu görünmez müdahale ve buna mukabil büyüyen bürokrasi, artan dökümantasyon faaliyeti, ayrıntılı nüfus istatistikleri ve hepsinden önemlisi, askeri yapılanmanın dışında kurulan merkezi polis örgütleri, Foucault’nun (1979b) kavramını kullanırsak, modern devletin “yönetim-zihniyetini” (governmentality) sergiler. Diğer bir deyişle,bu “yönetim-zihniyeti” asli hedefi nüfus ve bu nüfusa dair bilgi edinme kaygısı, asli örgütü de polis ve bu örgüt yoluyla toplumsal disiplin ve kontrol olan bir yapılanmaya işaret eder.

Bu noktada, Avrupa tarihsel deneyiminde vatandaşlık olgusunun anlaşılmasında da devletin bu genişleyen müdahale ve sosyal kontrol mekanizmalarının altının özellikle çizilmesi gerekir. Liberal siyasal söylemin iddia ettiği gibi 19. yüzyıl boyunca bireysel siyasi haklar genişlemiştir, ancak bu söylemin aksine, genişleyen haklar, devletin küçülmesiyle değil, gittikçe daha fazla gündelik yaşama müdahaleci ve toplumsal yaşamın her alanını kapsayıcı bir devlet haline gelmesiyle sonuçlanmıştır. Böyle bir süreç içersinde ‘vatandaşlık’ olgusu doğmuştur, ama aynı zamanda birbiri ardına polis teşkilatları kurulmuş ve polis faaliyetleri hiç olmadığı kadar yoğunlaşmıştır.

Tarihsel olarak, Batı Avrupa’da doğrudan kontrol mekanizmalarının gelişimi ve devletin günlük yaşamın her alanına yaptığı müdahale kapasitesi ile bireysel siyasal hakların gelişiminin eşzamanlılığı olgusunun Osmanlı devlet- toplum ilişkilerinin 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren yeniden biçimlenmesine dair önemli ipuçları içerdiğini ve Tanzimat dönemine ilişkin alternatif yorumlar getirebileceğini düşünüyorum.

1839 yılında Gülhane Hatt-ı Hümayunu’nun ilanıyla resmileşen Tanzimat’ın kurumsal, idari ve hukuksal alanda hayata geçirdiği reformların Osmanlı tarih yazımında,19. yüzyıl Osmanlı İmparatorluğu’nun (ve hatta hakim tarih yazımının sirayet ettirdiği Türkiye’nin) tarihi sürecinde ne kadar önemli ve tanımlayıcı bir yer işgal ettiğine dair savları bilinir. Ancak Tanzimat reformlarına dair bu başat tarih yazımıyla vurgulanan Batı’dan ‘ithal’ edilen kurumsal, idari ve hukuki değişikliklerin bu süreci anlamakta ne kadar yer tuttuğu şüphe götürür. Zira metodolojik açıdan Batı merkezli kurumsal değişikliklerin üç yüz yıldır zaten bir ‘gerileme2 içinde olduğu varsayılan Osmanlı’nın geleneksel siyasal ve toplumsal yapısını yıkarak, modern tarzda bir değişime yol açtığı düşüncesi, 1950’lerde ortaya çıkmış, kurumsal değişimin önemini vurgulayan ve ‘durağan’ bir toplumda sosyal değişimin ön koşulunun Batı modellerini benimsemek olduğunu öne sürerek Batı’nın “Batı olamayana” müdahalesini haklı çıkartmaya çalışan ‘modernleşme’ teorilerinden kavramsal dayanağını almıştır. Bununla beraber, yine Tanzimat döneminde hayata geçirilen yeni sosyal kontrol, gözetleme ve denetleme mekanizmalarının varlığına hiç işaret edilmemiştir. Oysa yukarıda Batı Avrupa’nın tarihsel deneyimine dair verilen sosyal kontrol ve bireysel siyasal hakların eşzamanlılığı gözönünde bulundurulursa, 19. yüzyılın ortalarına doğru Osmanlı’da yaşanan siyasal dönüşümlerin açıklanmasında, modernleşmeci tarih yazınının, tabir yerindeyse, arabayı ata koştuğu görülecektir. Hattı iddia edilebilir ki, bu kapsamlı jurnal faaliyeti ve yeni sosyal kontrol mekanizmaları Tanzimat’la getirilen Osmanlı tebasının eşitliği ve diğer birtakım bireysel özgürlüklerin gerçekleşmesi için gerekli bir ön koşul olmuştur.

Bu yazıda ileri sürüldüğü üzere özellikle yeniçerilerin ve ayanların ortadan kaldırılmasından sonra oluşan siyasal boşluğun ardından, II.Mahmud’un yurt gezilerinde, portrelerini okullara devlet dairelerine astırmasında ve Müslüman ve gayrımüslim teba arasındaki görünüşteki farklılıkları ortadan kaldırmaya yönelik 1824 tarihli kıyafet reformunda sembolik olarak ifadesini bulan yeni meşruiyet arayışları, ayrıca ilk defa 1830’da ve bir diğeri 1844’de tapılan ayrıntılı nüfus sayımlarında (Aydın 1990) ve halkın siyasi sohbetlerine dair jurnal raporlarında kendini gösteren yönetmek-için-bilmek anlayışı, Osmanlı’nın yeni yönetim zihniyetinin göstergesidir.

Tabii ki Avrupa tarihine göndermeler yapmak Osmanlı’nın Avrupa’nın tarihsel deneyimi aynen yansıttığını söylemek anlamına gelmez. Öte yandan bu, Tanzimat ile sağlanan haklarla Osmanlı toplumunda Avrupa’daki oluşuma benzer bir vatandaşlık kavramının ortaya çıkmış olduğu gibi bir fikri öne sürmek de değildir. Çünkü yukarıda da değindiğimiz gibi eğer vatandaşlık kavramı devlet toplum arasındaki ilişkilerin belirli bir tarihsel konjonktüründe ortaya çıkmış bir nosyon ise, bu, söz konusu kavramın aynı şekilde Osmanlı toplumunda ifadesini bulacağı anlamına gelmez. Ancak halka siyasi konularda söz söyleme hakkının zımnen tanınmasının, her şeyden önce kamusal alanın bizatihi siyasal bir alan alarak tanımlanmasının ve yukarıda ‘kamuoyu’nun keşfi olarak ifade etmeye çalıştığımız gelişmenin, Osmanlı siyasasının gündemine çok daha sonraları giren Batı Avrupa temelli ‘vatandaşlık’ olgusundan çok daha önemli olduğunu düşünüyorum.

Öte yandan, tarihsel olarak toplumsal hakların gelişimini buna mukabil genişleyen siyasal iktidarla beraber düşünmek ve bu gelişmeleri devlet ve toplum arasındaki bir mutabakat arayışı olarak görmek gerekiyor. Bu nedenle Tanzimat’ı 19. yüzyılın ikinci yarısında Osmanlı devlet ve toplum ilişkilerini, kısacası Osmanlı modernleşmesini düşünürken bu modernleşmenin ‘karanlık’ yüzünü de göz önünde bulundurmak gerekiyor.

Kaynaklar:

Arşiv Kaynakları:

Havadis jurnalleri (Başbakanlık Osmanlı Arşivi)
Cevdet-Dahiliye:12037,12077,12159 15573 (Tamamı tarihsiz)
Cevdet-Zaptiye:315,556,1542,1747,1833,2474 (Tamamı tarihsiz)
İrade-Dahiliye:1210 (18 N 1256 / 13 Kasım 1840), 1232 (25 N 1256 / 20 Kasım 1840), 1776 (21 S1257 /14 Nisan 1841), 1802 (29 S 1257 / 22 Nisan 1841), 2438 (15 Za 1257 / 29 Aralık 1841),3281 (14 B 1258 / 21 Ağustos 1842), 3662 (5 Ra 1259 / 5 Nisan 1843), 4191 (21 M 1259 / 11 Şubat 1844), 4207 (28 M 1259 / 18 Şubat 1844), 4312 (25 Ra 1260 /14 Nisan1844),4398 (8 C 1260 /25 Haziran 1844), 4463 (11 B 1260 /27 Temmuz 1844).
Diğer:
Başmuhasebe (DBŞM):42648 (Tarihsiz)
Cevdet-Zaptiye:2076 (15 Z 1259 / 6 Ocak 1844), 302 (27 Z 1212 / 12 Haziran 1789).
Hatt-ı Hümayun:53975 (1223 / 1808)
İrade- Meclis-i Vala:573, (19 Z 1257 / 1 Şubat 1842)

Kitap ve Makaleler:

Abdulkadiroğlu, Abdulkerim, vd. (1998) Kastamonu Jurnal Defteri (1252-1253/1836-1837), Metin ve Tıpkı Basım, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara.
Aydın, Mahir (1990) “Sultan II. Mahmıd Döneminde Yapılan Nüfus Tahrirleri,” Sultan II. Mahmud ve Reformları Semineri: 28-30 haziran Bildiriler, Edebiyat Fakültesi Basımevi, İstanbul, ss.81-106.
Baykara, Tuncer (1992) Osmanlılarda Medeniyet Kavramı ve Ondokuzuncu Yüzyıla Dair Araştırmalar, İzmir.
Beyhan, Mehmed Ali (1992) Cabi Tarih-i Sultan Selim-i Salis ve Mahmud-ı Sani, Tahlil ve Tenkidli Metin, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi.
Burke, Peter (1978) Popular Culture in Early Mdern Europe, Londra.
Çadırçı, Musa (1991) Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri’nin Sosyal ve Ekonomik Yapıları, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.
`-(1993) “Tanzimat Döneminmde Çıkarılan Men-i Mürür ve Pasaport Nizamnameleri”, Belgeler, 15 no. 19, ss. 169-181.
Deringil, Selim (1993) “Abdülhamid Dönemi Osmanlı İmparatorluğu’nda Simgesel ve Törensel Doku: ‘Görünmeden Görmek,”Tpolum ve Bilim, 62,ss. 34-55.
Ergenç, Özer (1984) “Osmanlı Şehrindeki Mahalle’nin İşlev ve Nitelikleri Üzerine” Osmanlı Araştırmaları, 4, ss. 69-78.
Parge, Arlette (1993) FragileLives: Violence, Power and Solidarity in Eighteenth-Century Paris, (çev.) Carol Shelton, Cambridge, Mass.
-(1995) Subversive Words,: Public Opinion in Eighteenth-Century France, (çec.) Rosemary Morris, Pennsylvania.
Foucault, Michel (1979a) Discipline and Punish: The Birth of the Prison, (çev.) Alan Sheridan, New York.
-(1979b) “On Governmentality,” I&C, 6, ss. 5-22.
Georgeon, François(1997) Le sultan cache, Recllusion du souverain et mise en scene du pouvoir a I’epoque de Abdülhamid II (1876-1909),” Turcica,29, ss. 93-124.
Giddens, Anthony (1985) The Nation State and Violence, Berkeley ve Los Angeles.
Gunn, J.A.W. (1983) Beyond Liberty and Property: The Pros,cess of Self-Recognition in Eighteenth-Century Political Thought, Kingston ve Montreal.
Habermas, Jurgen (1989) The Structural Transformation of the Public Sphere, (çev.) Thomas Burger, Cambridge, Mass.
Heyd, Uriel (1961) “Thje Ottoman Ulema and Westernization in the Time of Selim III and Mahmud II, “Scripta Hierosolymitana: Studies in Islamic History and Civilization, 9, Jerusalem, ss. 63-96.
İslamoğlu-İnan, Huri (1993) “Mukayeseli Tarih Yazını İçin Bir Öneri: Hukuk, Mülkiyet ve Meşruiyet,” Toplum ve Bilim, 62, ss. 19-31.
Leclant, Jean (1979) “coffee and Cafes in Paris, 1644-1693,” Food and Drink in History: Selections from the Annales, E.S.C. Cilt:5, (der.) Robert Foster ve Orser Ranum, (çev.) Elborg Forster ve Patricia M. Ranum, Baltimore.
Lefebvre Georges (1973) The Great Fear, Londra.
Lütfi, Ahmed (1302) Lütfi Tarihi, İstanbul.
Marcus, Abraham (1989) The Middle East on the Eve of Modernity: Aleppo inthe Eighteenth Century, New York.
Necipoğlu, Gülru (1991) Architecture Ceremonial and Power: The Topkapı Palace in the Fifteenth and Sixteenth Centuries, Cambridge, Mass.
Ozouf, Mona (1988) “’Public Opinion’” at the End of the Old Regime,”Journal of Modern History, 60, ek.S1-S21.
Özcan, Abdülkadir(1991) “II.Mahmud’un Memleket Gezileri” Prof. Dr. Bekir Kütükoğlu’na Armağan, İstanbul, ss. 361-379.
Raymond, Andre (1995) Osmanlı Döneminde Arap Kentleri, (çev.) Ali Berktay, İstanbul.
Rude, George (1980) Ideology and Popular Protest, Londra.
Saydam, Abdullah (1997) “Osmanlılarda Kefalet Usulü,” Tarih ve Toplum, Ağustos, 164, ss. 4-12.
Tilly, Charles (1990) Coercion, Capital and European States, Cambridge ve Oxford.
White, Charles (1845) Three Years in Constanbtinople; or, Domestic Manners of the Turks in 1844, Londra, 3 Cilt.

Dipnotlar:

 Burada jurnal kelimesiyle yalnızca “havadis jurnallerini” kastediyorum. Bu kelime, 19. yüzyılın ortalarına doğru Osmanlı yönetiminin diline girmiş ve “rapor” anlamında kullanılmıştır. Bununla beraber, istatistik jurnalleri , tahaffuz jurnalleri, nüfus jurnalleri, ihtisab jurnalleri vb. gibi arşivde sıkca karşılaşılan jurnal türleri vardır.
Her ne kadar II. Abdulhamit (1876-1909) döneminde son derece yaygın ve sıkı bir gözetleme faaliyeti bulunduğu bilinmekle beraber, popüler tarih ve anı edebiyatının bu konu hakkında söylediklerinin ötesinde fazla bir bilgiye sahip değiliz. Ancak Sultan Abdülmecit döneminden kalan 1840’lı yıllara ait bu jurnallerle, Abdülhamit’in kendi döneminden 40-50 önce başlatılan bir uygulamayı devralıp daha yoğunlukla sürdürdüğü anlaşılıyor. Bu arada belirtmekte fayda var, 19. yüzyılın ikinci yarısına ait zaptiye arşivleri henüz araştırmacıların kullanımına açılmadı. Zaptiye arşivlerinin açılmasıyla bu jurnal faaliyetinin ileriki aşamalarına dair şu an karanlıkta olan pek çok nokta aydınlığa kavuşabilir.
Bu farklı el yazılarıyla yazılmış kopyalar Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nin Cevdet Dahiliye ve Zaptiye tasniflerinde yer almaktadır. Bu tasniflerde yer alan jurnaller tarihsiz ve imzasızdır, ancak içeriklerinden 1840’lara ait olduğu anlaşılmaktadır. Ancak her halukarda Cevdet tasnifinde yer alan jurnallerin, daha çoğu 1310 Öncesi İradeleri arasında bulunan jurnallerin bir parçası olduğu anlaşılıyor. Bu yazı için kullanılan jurnallerin listesi yazının sonundaki kaynakça bölümünde verilmiştir.
Osmanlı jurnal raporlarının bu karakteristiği benzer ama daha erken tarihli Avrupa’ jurnal raporlarından önemli bir farklılık göstermektedir. Örneğin 18. yüzyıl ortalarında Fransa’daki jurnal raporlarındaki mekanların ve kişilerin anonimliğine dair bkz. Farge (1993) ve Farge (1995).
Zira raporlarda yalnızca bir kez böyle bir duruma rastladım, o da siyasi değil adi bir vakaya ait: bir fahişe için süvari askerini elinden vuran bir kavasın, askerle birlikte cezalandırılması için darüşşüra-ı askeriye’ye havalesini emreden, rapora iliştirilmiş bir not.
Bu mücadelenin dilini oluşturan hukuk sisteminin bu açıdan Osmanlı bağlamında değerlendirilmesi için bkz. İslamoğlu-İnan,1993.
Bu örnekleri çoğaltmak mümkün. Örneğin III.Selim’in tahttan indirilmesinin ardından iktidara gelen IV.Mustafa’nın kahvehanelere ilişkin tutumunda da benzerlik vardır. “Kaimmakam paşa ; Bazı kahvelerde devlet lakırdısı ederlermiş. Birkaç tane öyle kahvelerden kapatasın (Hatt-ı Hümayun 53975).
1685 yılında Fransa kralının bir bakanı Paris polis şefine gönderdiği yazıda, “Kahve içilen yerlerde her türden insanın ve özellikle yabancıların toplandıkları Krala bildirildi. Bunun üzerine majesteleri, bu insanların bundan sonra bir araya gelmelerinin nasıl önlenebileceği size sormamı emretti” (Leclant 1979:91) demektir.
Sosyal kontrol mekanizmaları derken, dar bir anlamda, yani devletin doğrudan kontrol mekanizmalarını kastediyorum. Zira sosyal kontrol çok geniş bir kavram ve doğrudan uygulanan mekanizmaların çok ötesinde uygulanma biçimleri var. Bu geniş kullanımda, özellikle de 1840 ‘lardan önce, sosyal kontrolün en önemli işleyişini dolaylı ve enformel kanallarda aramak lazım. Özellikle bu konuda kefalet sisteminin önemine değinmek gerekir. Esnafın komşu esnafa, işverenin yanında çalışana, han sahibinin müşterilerine, mahallenin birbirine kefil olmak zorunda olduğu bir sistemin doğrudan sonucu her ne kadar bir dayanışma örüntüsü olarak görülebilse de, gerçekte herkesin birbirinin gözü kulağı olması gereken bir sistemin varlığına işaret eder ki, bunun sosyal kontrolün işleyişi açısından son derece önemli sonuçları vardır. Bu açıdan gündelik yaşamın pek çok alanını ve özellikle de Osmanlı kent mahallelerini, Andre Raymond’un da (1995) altını çizdiği üzere, birer dayanışma olarak görmekten çok, birer çatışma alanı olarak görmek daha uygun olabilir. Örneğin, Özer Ergenç’in (1984) 16. yüzyıl Ankara’sı için verdiği, mahallenin birbiri için kefil olma zorunluluğu, istenmeyen kişileri mahalleden çıkarabilme hakkı ve mahallede işlenen faili meçhul suçlardan tüm mahallenin sorunlu tutulmasına dair verdiği örneklerin 17. 18. ve hatta 19. yüzyıllarda imparatorluğun geniş coğrafyasında birbirine benzer biçimlerde uygulandığını göstermektedir. Osmanlı’da kefalet uygulaması için bkz. Saydam, (1997), Ayrıca bu çerçevede mahalle yaşamından örnekler için bkz. Raymond (1995) ve Marcus (1989).
Bu noktada ‘kamuoyu’ kavramının kullanımı üzerine bir açıklama yapmaya mecburuz. Burada “kamuoyunun keşfi” ile kastetmeye çalıştığımız, “kamuoyu”nun varlığını ya da yokluğunu vurgulamak değil, devletin bunu alğılayışındaki değişimi vurgulamaktır. Kamu ve kamuoyu (public opinion) kavramlarının son zamanlarda Avrupa tarihi yazımında ele alınış biçimi oldukça sorunludur. Özellikle Habermas’ın Kamusal Alanı Yapısal Dönüşümü (1989) kitabının, Avrupa tarihçileri üzerindeki derin etkisinden sonra, kamu ve kamuoyu kavramları demokrasi ve vatandaşlık kavramlarıyla içiçe kullanılır oldu. Habermas’ın tartıştığı biçimiyle devlet ve kamuoyu ilişkisi özünde antagonistik bir ilişkidir. Habermas’tan etkilenerek, Avrupalı tarihçiler – ki bunlar arasında özellikle 18. yüzyıl Fransa’sı üzerine çalışan revizyonist tarihçiler baş sırayı almaktadır – Batı Avrupa’da 18. yüzyılın ikinci yarısından itibaren artan okuma- yazma oranları, gazete vb gibi yazılı metaryelin çoğalması ve insanların siyaset hakkında artan ilgileri ile karakterize edilen bir “kamuoyu” nosyonunun ortaya çıktığında neredeyse hemfikir gözükmektedirler. Bu tarih yazılında vurgulandığı biçimiyle, devlet ve kamuoyu arasındaki antagonistik ilişkiden bir siyasal/toplumsal bilinçlilik ortaya çıkmış ve kurulu düzeni devrim veya güçlü reform hareketleriyle dönüştürmüştür. Kamuoyu kavramının bu şekilde kullanımı hem Avrupa’da demokrasi ve vatandaşlık kavramının anlaşılmasında hem de bu kavramları Osmanlı siyasal kültürü ile ilişkilendirmekte oldukça ciddi anakronizmler yaratmaktadır. İlk olarak, kavramın kendisi bir kere “okuyan kamu” düşüncesi ile ilişkilendirildiği için, böyle bir bağlantı içinde, sözgelimi, Osmanlı toplumunda kamuoyunun varlığı gibi bir tartışma zımnen dışlanmış olacaktır. İkinci olarak, “kamuoyu” düşüncesini çerçeveleyen tartışma, genel olarak “kamuoyunun” doğuşu ile Avrupa’daki mutlakiyetçi rejimlere karşı yükselen direnişi eş tutma eğilimindedir. Siyasal sistemin eleştirisi ve daha özel olarak hükümdarın eleştirisi konusunda sıradan insanın günlük dilindeki eleştiri öğesini görmezden gelmek, kamuoyu düşüncesinin ortaya çıkışını, aslında olduğundan çok daha geç bir zamanda göstermek ile sonuçlanmıştır. Kamuoyu kavramını “ilk” olarak Fransa’da mı yoksa İngiltere’de mi ortaya çıktığı üzerine neredeyse milliyetçi diye yorumlanabilecek iki örnek için bkz. Ozouf (1988) Gunn (1983).
II.Mahmut’un ‘görünürlüğü’nün, ardında gelen Sultan Abdülmecid (1839-1861) ve Sultan Abdülaziz (1861-1876) iktidarı dönemlerinde de sürdüğünü, ancak II. Abdülhamid döneminde (1876-1909) iktidarın tekrar kapandığını görüyoruz. İkinci Aabdülhamid’in saraya kapanması ile ilgisi son zamanlarda ilgi çekici makaleler yayınlanmakta, bkz. Deringil (1993) ve Georgeon (1997). Ancak II. Mahmud’un ‘görünürlüğü’ ve bunun iktidarın temsileyeti ve meşruiyet arayışına ilişkin anlamı henüz gereğince incelenmiş bir konu değildir.
Bu kontrol faaliyetinin boyutlarına örnek teşkil edebilecek bir jurnal defteri (Kastamonu Jurnal Defteri (1252-1253/1836-1837) yakınlarda yayımlandı; bkz. Abdulkadiroğlu, vd., (1998) .bu yayına dikkatimi çeken Nadir Özbek’e teşekkür ederim.
Bu konuda iki yararlı özet için, bkz. Giddens (1985) ve Tilly (1990). Bu konudaki çalışmalarda en önemli ilham kaynağı Foucault (1979a) olmaya devam etmektedir.”