ALINAN KORUYUCU ÖNLEMLER VE İSTANBUL’DA KOLERA SALGINI (1893 - 1894)

 

CEM EMRENCE

 

 

188O'Ierden başlayarak Asya ve Avrupa kıtaları, uzun süren bir kolera salgınının etkisi altına girmişti. Salgın 1893 yazında da İstanbul'a ula­şarak kenti tehdit etmeye başlamıştı. Neyse ki, Osmanlı idarecilerinin ken­ti korumak için aldıkları çeşitli önlem­ler sayesinde salgın hafif atlatıldı. Os­manlı devletinin kent nüfusu üzerinde yaptırım gücünün artması ve batıda sağlık alanında ortaya çıkmış yeni uy­gulamalardan faydalanması sayesinde böylesine başarılı bir sonuç alınmıştı.

 

İstanbul'daki kolera salgınının seyri üzerine, Hususi İradeler ve Şehre­maneti İradeleri ile bu konuda varo­lan az sayıdaki ikincil kaynaktan ya­rarlanarak hazırlanan bu çalışma iki bölümden oluşuyor. İlk bölümde, sal­gının adım adım kente yaklaşması anlatılırken, ikinci bölüm Osmanlı idarecilerinin salgınla mücadele yön­temlerini konu alıyor. Bu başarı hika­yesinin Osmanlı modernleşmesinin hangi yapısal eğilimleri ışığında anla­şılabileceğine dair değerlendirmeler ise sonuç bölümünde yer alıyor.

 

Koleranın Uzun Yürüyüşü

 

Dünya çapında diğer salgın hasta­lıklara üstünlüğünü yüzyıllardır kanıt­lamış olan vebanın ölümcül saltanatı, 19. yüzyılın sonlarına yaklaştıkça sar­sılmaya başlamış; kolera da vebanın tahtına oturacak en ciddi aday haline gelmişti.¹ Yüzyılın son ve en büyük kolera salgını büyük olasılıkla 1879 yılında Hindistan'da çıkarak² dört yıl içinde Mısır'a ulaştı.³ 1889 yılında salgının Bağdat'a sıçraması; kentte cemaatler arası çatışmalar çıkmasına, fiyat artışlarına, hırsızlığın artmasına ve daha da önemlisi kent nüfusunun yüzde beşinin kaybına yol açmıştı.⁴ Bir yıl sonra salgın sadece günümüz­deki Irak topraklarını sarmakla kal­madı; Suriye bölgesini de pençesine aldı. Fakat salgının en büyük trajedisi 1893 yılında Mekke'de hac sırasında yaşandı: tam 40,000 kişi kolera salgın­dan dolayı hayatını kaybetti.⁵

 

Avrupalılar kolera salgınının yayıl­masından hac farizasını sorumlu tu­tarak bu konuda uluslararası konfe­ranslar toplandılar.⁶ Hac sırasındaki sağlık koşulları, Osmanlı İmparator­luğu ile Avrupa Devletleri arasında siyasi bir boyut kazanmıştı.⁷ Kutsal Topraklardaki kolera salgınının İstanbul'a da etkileri oluyordu: hacdan dönenler kolerayı kente taşıdılar.⁸

 

Osmanlı kaynakları ise kolera sal­gının kaynağı olarak Rusya'yı işaret ediyorlardı.⁹ Rusya 1892'den başla­yarak 1894'e kadar salgın dalgasının adeta tam ortasındaydı; Petr İlyiç Tchaikovsky^lO de dahil olmak üzere sekiz yüz bin kişi hayatını koleradan dolayı kaybetmişti.¹¹ Söz konusu ola­ğandışı koşullar, Osmanlıların büyük tehlikenin kendilerinden hiç de uzak olmadığını görmelerini sağladı. Os­manlı idarecileri kendi sınırlarını ko­lera salgınından korumak üzere ön­lemler almaya başladılar.

 

Önlemler, Bakü ve Batum kentle­rinden deniz yoluyla gelenlerin İm­paratorluk topraklarına girişlerinin engellenmesiyle başladı ve kısa süre­de genişletildi.¹² Karadeniz’e geçecek yabancı gemiler Osmanlı limanları­na uğramayacak olsalar bile belirli kurallara tabi olacaklardı.¹³ Bu kuralların en önemlisi ise Boğaz'ın Ka­radeniz çıkışındaki Umuryeri'nde ka­rantinada kalma zorunluluğuydu.¹⁴

 

Her şeye rağmen, kolera salgınının önünü kesmek mümkün olmadı; sal­gın gün geçtikçe yayıldı. Osmanlı top­raklarında; önce Trabzon'da¹⁵ etkili olan kolera, daha sonra Erzurum,¹⁶ Erzincan ve Van'a sıçradı.¹⁷ Baş­kent'in yakın çevresindeki Edirne, Selanik ve İzmit de diğer Anadolu kent­leriyle aynı kaderi paylaşmaktaydı.¹⁸

 

Aynı sıralarda komşu ülkeler de kolerayla başa çıkmaya uğraşıyorlar­dı. Doğu sınırındaki İran, Osmanlı­lardan tıbbi yardım talebinde bulun­muştu.¹⁹ Karadeniz kıyısında Bese­rabya Bölgesi,²⁰ Orta Avrupa'da Peş­te kenti^2l ve Almanya²² aynı dö­nemde salgınla karşı karşıyalardı. Da­ha da önemlisi, hem salgının çıkış noktası hem de salgın tartışmalarının merkezinde olan Mekke, koleraya yenik düşmüştü.²³ Osmanlılar söz ko­nusu iç ve dış salgın tehditleri karşı­sında önemli bir soruyla karşı karşıya kaldılar: Salgının İstanbul'u sarması­nı nasıl engelleyeceğiz?²⁴

 

İstanbul her dönemde İmparatorluk içinde ayrıcalıklı bir yere sahipti.²⁵ Bu ayrıcalıklı konum, 19.yüzyılın ikinci yarısında kentin demografik ve fizik­sel yapısında ortaya çıkan gelişmelerle daha da güçlendi.²⁶ Kentin nüfusu 1890'da 900,000'e ulaşırken,²⁷ kentsel büyüme de bu sürece eşlik etti.²⁸ Bu gelişmelere paralel olarak, toplu ula­şım sistemi tarihte ilk kez, kentin üç ana bölgesini (Üsküdar,Galata ve İs­tanbul) birbirine bağladı. Kısacası, İs­tanbul'u koleraya karşı savunma göre­vi kentin artan nüfusu ve daha bütün­leşmiş yapısından ötürü daha acil bir hal almıştı. Eğer salgın buraya sıçrarsa, Osmanlı idarecileri kadar Tanrı'nın yardımının da işe yaracağından kim­senin şüphesi yoktu.²⁹

 

Kolera Salgını Karşısında İstanbul

 

Salgın, Hususi İradelerde ilk olarak 'şüpheli hastalık' adı altında karşımıza çıkıyor.³⁰ Bu yaklaşımı anlaşılabilir kı­lan neden, İstanbul'un bir çok yerinde ortaya çıkmaya başlayan hastalığın  mahiyeti hakkında Osmanlı otoritele­rinde fikir birliği olmamasıydı.^3l Buna rağmen, 17 Eylül 1893'te Dr. Zühtü Nazif and Dr. Rifat Hüsameddin, has­talığın kolera olduğunu bildirerek, adeta Ayvazyan Efendi ve Dr. Mahe tarafından kısa süre önce yapılan tes­pitlerin doğruluğunu teyit ettiler.³²

 

Yabancı devlet görevlileri ve dok­torlarının katılımıyla toplanan Mec­lis-i Sıhhiye, kolera nizamnamesini hazırlamak için toplandıktan³³ kısa bir süre sonra kentte yeni kurulan Hıfzısıhha-yı Umumiye Komisyonu salgının kolera olduğunun ilanı işini üstüne aldı.³⁴ Salgına karşı mücadeleyi koordine etmek üzere, Şehremini'nin başkanlığında geçici olarak kurulan Komisyon,³⁵ salgına karşı koruyucu tedbirler alma, hastahaneler açma ve koleradan ölenlerin kamu sağlığını gözetir bir biçimde gö­mülmesiyle yükümlü tutulmuştu.³⁶

 

Osmanlı idarecilerinin salgınla mücadele ederken iki temel hedef1e­ri vardı. İlki hastalığa yakalanmış in­sanların ve hastalığın yayılmış oldu­ğu coğrafyaların tespitiyle ilgiliydi. Veba örneğindeki gibi, bu önlemler hastalığı kapmış insanları kurtarmak­tan çok, salgını çıktığı yerde teşhise ve yayılmasını önlemeye yönelikti³⁷ İkinci hedef ise kentin diğer sakinle­rini salgından korumaya yönelikti.

 

Çözüm olarak Raporlar

 

Osmanlılar kolerayla savaşmak üzere kendilerine Paris'i örnek al­makla kalmadılar;³⁸ salgınla baş et­mek üzere bir Fransız; Mösyö Şanet­mis'i çağırdılar.³⁹ Fransız sağlık teşki­latında yardımcı müfettiş olarak çalı­şan Şanetmis, Pasteur'ün onay ve desteğiyle Osmanlıların çağrısına olumlu yanıt vermiş ve bir miktar i­laç kutusuyla^4O hastalığın mahiyetini saptamak üzere İstanbul'a gelmişti.^4l

 

Şanetmis'e verilen ilk görev Hay­darpaşa Hastahanesi hakkında bir ra­por hazırlaması oldu.⁴² Acilen hastalı­ğın bakteriyolojik incelemesini yapar­ken, programına Gülmüşsuyu ve Yıldız Hastahaneleri ziyaretleri de eklendi.⁴³ Pasteurcü ve Kochcu prensipler ışığın­da yaptığı incelemeler, Şanetmis'i has­talığın kolera olduğu ve kaynağının da kentin su kaynaklarındaki mikrobik ortamın oluşturduğu sonucuna götür­dü. Kent sularındaki bu kirlilik; su kaynaklarına çeşitli pisliklerin karış­ması, lağım çukurlarından pissuların sızması ve yetersiz su dağıtım sistemle­rinden kaynaklanmaktaydı.⁴⁴

 

Kent sularına ilişkin altyapının de­ğişmesinin uzun zaman alacağının farkına varan Şanetmis, dezenfeksi­yon yöntemlerine ağırlık verdi. Ha­zırladığı raporda dezenfeksiyon merkezlerinin açılmasını ve özel mesken­lerin de uzman kişiler vasıtasıyla te­mizlenmesini önerdi.⁴⁵  Bu işle görev­lendirilmek üzere Paris'ten Ojen Mondragon çağırıldı.⁴⁶

 

Kısa bir süre sonra Şanetmis kent­ten ayrılmaya karar verince, yerine başka bir Fransız olan Mösyö Nicol­le'ü önerdi. M.Nicolle'ün raporları da içme suyunun temiz olmamasın­dan dolayı küçük bir salgının ortaya çıktığını doğruluyordu. Salgının esas kaynağı kentin dışındaydı. Mösyö Nicolle'e göre, koleradan ölen kişile­rin kıyafetlerinin satılması da salgı­nın yayılmasında önemli bir rol üst­lenmişti.⁴⁷

 

İstanbul'daki salgın sırasında Os­manlı idarecileri sadece Şanetmis ve onun yerine gelen M.Nicolle'e baş­vurmakla yetinmediler. Paris'ten kontratla getirilen Dr. Marjeri'den de koleraya karşı ne yapılabileceği üzerine bir rapor istendi.⁴⁸ Viya­na'dan gelen Dr. Adolph, İstanbul ve Edirne'nin su kaynakları üzerine bir rapor hazırlamakla yükümlüyken,⁴⁹ Münih Üniversitesi'nden Mösyö Amrik kente davet edildi.⁵⁰ Bunların dışında Mösyö Belle, kentte dezen­feksiyon işleminde kullanılmak üzere etüvlerin kurulmasıyla uğraşıyordu.⁵¹

 

Osmanlı uyruklu uzmanlar da, her ne kadar sayısı ve uygulama alanı az da olsa, raporlar hazırladılar. Örneğin Doktor Hamdi Bey, Şanetmis İstan­bul'a gelmeden önce salgını teşhis et­mek üzere hazırladığı raporda, hasta­lığın kolera olmadığı sonucunu çı­karıyordu.⁵² Mekteb-i Tıbbiye mual­limlerimden Doktor Binbaşı Celaled­din ve Muhtar Efendi de kolerayla karşı alınacak önlemler içeren bir metin hazırlamışlardı.⁵³ Bunların dı­şında Osmanlı vatandaşları iki rapor daha hazırladılar. İlki bir mühendis ve doktor tarafından hazırlanan ve bimarhaneye⁵⁴ gelen sulara dair,⁵⁵ ikincisi ise Miralay Corci Bey ve Na­zif Paşa'nın kaleme aldığı yine hastalığın teşhisine ilişkin raporlardı.⁵⁶

 

Salgınla Savaşında Sosyal Önlemler

 

Raporlar uygulanırsa anlam kaza­nırdı. Hıfzısıhhayı Umumiye Komis­yonu işe her biri (üçü askeri) dört doktor ve bir eczacıdan oluşan dört grup oluşturarak başladı. Her grup dört ana bölgede belirli eczahanelerde bulunacaklardı.⁵⁷ Birinci grup Üs­küdar'da, ikincisi Galata (yani Be­yoğlu'nda), üçüncüsü Hasköy'de ve dördüncüsü Beşiktaş ve Boğazi­çi'nde⁵⁸ salgın gördüklerinde müda­hale edeceklerdi.

 

Salgının yayılmasını önlemek üze­re daha acil bir tedbir olarak kentin koleralı kısımlarında yaşayanların diğer kent sakinleri ile temasına engel olunması düşünüldü ve polis ile asker nezaretinde⁵⁹ koleralı bölgeler kor­don altına alındı.^6O Sözkonusu bölge­lerin başta su olmak üzere günlük ih­tiyacının teminiyle Komisyon ilgi­lendi.⁶¹ Aynı zamanda, salgının yayılmasını önlemek için Osmanlı ida­recileri, kolera mikrobu taşıma ve bulaştırma ihtimali olan suların içi­mini engellemeye çalıştı.⁶²

 

Komisyonun uygulamaları sadece özel meskenlerle sınırlı değildi; kamu binalarını da kapsamaktaydı. Bimar­hane⁶³ kordon altına alınırken,⁶⁴ bu­radaki bazı hastalar işler yoluna girinceye değin Hapishane-i Umu­mi'ye gönderildi. Benzer bir nakil Gureba hastahanesinde de yaşandı. Koleralı hastalar başka bir koğuşta toplandılar.⁶⁵

Salgınla savaşım sırasında alınan sosyal tedbirlere ilginç bir örnek de ko­leradan ölen Hıristiyanlar ile ilgiliydi. Cenaze törenleri yoluyla salgının yayıl­masından korkan Osmanlı otoriteleri, gömülme işlemi sırasında yapılan dinsel törenlerin şehir içinde bir kilisede yapılması yerine mezarlık kilisesinde yapılmasını şart koşmuştu.⁶⁶

 

Kentte Yeni Altyapı Hizmetleri

 

Komisyon verdiği sosyal hizmetlere ek olarak, raporlarda tavsiye edilen bir çok yeni bina kompleksini de kente kazandırdı. Hayata geçen projelere Dersaadet, Galata ve Üsküdar'da⁶⁷ tebhirhanelerin yapılmasıyla başlan­dı.⁶⁸ Bu binaların temel işlevi salgının bulunduğu yerlerden alınan elbise ve benzeri eşyaları kaynar sularla etüv adı verilen makinalarda dezenfekte etmekti. Birisi bulaşık diğeri temiz ol­mak üzere her tebhirhanenin iki bölü­mü ve eşyaların nakliyesini sağlayan ayrı arabaları bulunmaktaydı.⁶⁹

 

Ülke dışından gelecek hastalıklara karşı kurulan karantina evi ya da ko­ruma evi diyebileceğimiz, tahaffuzha­neler de kolera salgınıyla mücadelede önemli rol oynadılar.⁷⁰ Tuzla'da varo­lan tahaffuzhaneye yapılan ek bara­kalar. bimarhaneden gelen kişileri barındırmakta kilit rol oynadılar.⁷¹

 

Modern dönem öncesinde, çeşitli arkaik tedavi yöntemleriyle hastaları tedavi eden bir kurum olan bimarha­ne, 20. yüzyıl başında önemini yitirmişti.⁷² Ancak kolera zamanları yar­dıma muhtaçların sığınacakları bir yerdi. Toptaşı'ndaki bimarhaneye ye­ni bir bölüm eklenirken,⁷³ bimarha­nenin sağlık koşullarından dolayı başka bir yere taşınması düşünüldü^.74

 

Bu dönemde belediyelerin hizmete soktukları geçici kolera hastahaneleri de faydalı oldu. İki bine yakın hasta bu hastahanelerde dertlerine deva aradı.⁷⁵ Daha sonra Cerrahpaşa Zükur (Erkek) Hastahanesine dönüşecek olan Taki­yettin Paşa konağı da bunlardan biri­siydi.⁷⁶ Bu kurum muhtemelen çok büyük iş gördüğü için daha sonra kapa­tılmaması yönünde bir fikir oluştu.⁷⁷

 

Komisyon ayrıca dikkatini kentin suyolu ve su kaynaklarına çevirdi. Mösyö Galan, Bartiye ve Şanet­mis'in Beşiktaş bölgesine⁷⁸ su sağla­yan bentlere dair raporları doğrultu­sunda, kumdan süzgeçler yapılmasına karar verdi.⁷⁹ Gerçekten de zaman geçtikçe Osmanlı idarecileri su kaynaklarını temizleme konusunda daha da etkili işler yaptılar. Belgrad bendi yakınındaki köyleri istimlak ettiler, suyollarını onardılar ve Büyük Bent'in içindeki suyu boşaltarak te­mizlediler.^8O Tüm bunlara ek olarak mikrop yuvası haline gelmiş olan Ka­sımpaşa deresini ıslah ettiler.^8l

 

Kamu Binaları ve Kamusal Alanın Korunması

 

Osmanlı idarecileri kamu binaları ve kamusal alanın korunmasına ayrı­calıklı bir yer verdi. Yerel yöneticiler, Mekteb-i Mülkiye-i Şahane ve Mek­teb-i Sultani gibi okullarda yatılı ve gündüzlü öğrenciler hakkında dikkat­li olunması için devamlı uyarılıyor­du.⁸² Aynı durum ordu için de geçer­liydi. Sıhhıye Meclisi üyesi de olan Vitalis Efendi, Kışla-ı Hümayun ve Mekteb-i Harbiye-i Şahanede varolan sağlık koşulları hakkında bir rapor ha­zırlamıştı.⁸³ Selimiye kışlasında ortaya çıkan iki vaka,⁸⁴ İtfaiye kışlasında da tekrar edince resmi görevliler acilen önlem alınmasını talep ettiler^.85

 

Görünüşte farklı olmakla beraber bekar odaları da benzer bir kaderi paylaştılar. İşsiz bekarların köylerine dönmeleri istenirken,⁸⁶ Kısacası Os­manlı idarecileri, insanların yakın temasta olduğu yerleri salgına karşı ko­rumanın gayet önemli olduğuna dair bir sonuca varmışlardı.

 

Diğer temas noktaları toplu ulaşı­mın ana durakları olan tren istasyon­ları, tramvay durakları ve vapur iske­leleriydi. Eskişehir'de kolera vakala­rının ortaya çıktığı haberi İstanbul'a gelince Şehremaneti, Haydarpaşa ga­rına gelenleri daha sıkı biçimde kontrol etmeye başladı. Avrupa yakasındaki Sirkeci garına ulaşmak bile kolay değildi. Filibe ve Yanbolu tren­leri ile Avrupa yönünden kente ge­len yolcular üç gün karantina altında tutulacaklardı.⁸⁷ Edirne'ye gitmeyi planlayan yolcular da, Çatalca'da as­keri kuvvetlerin denetiminde üç gün karantinada tutulacaklardı.⁸⁸ Çünkü Edirne de salgının etkisi altındaydı.⁸⁹

 

Temiz iskelelere bulaşık iskeleler­den gelenler ya da bulaşık iskelelere gidenler doktor marifetiyle temizle­neceklerdi.⁹⁰ Örneğin hacdan vapur­larla İstanbul'a gelen hacıların elbise ve eşyaları da fenni yöntemlerle aynı muameleye tabi tutulacaktı.⁹¹

Beslenme Üzerinde Kısıtlamalar

 

Komisyonun salgına karşı attığı adımlar temel ihtiyaçları da kapsamak­taydı. İstanbul halkının ne yiyip ne iç­tiği de kontrol altındaydı. Kent idare­cileri incir, kayısı ve muzun kente ithalini yasakladılar.⁹² Kısa sürede tüke­tilmesi gereken taze meyveler bir tehli­ke olarak görülmekteydi. Midye aynı düşüncenin ürünü olarak yasaklandı.⁹³

 

Kent sakinleri içme suları hakkında dikkatli olmaları için uyarı alırken,⁹⁴ halka açık yerlerde pişirilen yemekler de gözlem altındaydı: İmaretlerin yaptığı çorba temiz olmalıydı.⁹⁵ Bekar odalarına birincisi su kaynatma, ikincisi ise su içmek için tenekeden mamul iki kap dağıtılmıştı.⁹⁶

 

Basının Kullanılması

 

Osmanlı otoriteleri kent sakinlerini kolera salgını konusunda basın yoluyla da bilgilendirmeye çalıştılar.⁹⁷ Hasta­lığın teşhisinden sadece iki gün sonra, gazetelerde hastalığın kolera olduğu ifade edildi.⁹⁸ Bunun bir adım sonra­sında da, Komisyon doktor grupları­nın her bölgede bulunacakları yerlerin ilan edilmesine karar verdi.⁹⁹

 

Bunlarla beraber, iki bağımsız olay Osmanlı otoritelerinin kamuoyuna daha fazla bilgi vermesine sebep ol­muştu. Bunlardan ilki kent sokakla­rında koleranın tedavi yöntemine iliş­kin farklı dillerde ücretsiz dağıtılmak­ta olan ilanlardı.^l00 İkincisi ise, gaze­teden öğrendiği yanlış yöntemler yü­zünden hasta olan Şişlili bir İtalyan'la ilgiliydi.^l01 Bu hatalı bilgilendirmeler yüzünden Osmanlı idarecileri, doğru bilgi verirken daima koleranın bilim­sel tedavisi adına hareket ettiler;¹⁰² Binbaşı Muhtar Efendi'nin 'Kolera'ya Karşı Tedabir-i Tahaffuzhiye'¹⁰³ kitabını basıp basmamakta tereddüt gös­termekle beraber, bir yıl önce kolera­dan ölenlerin tablosunu¹⁰⁴ yayınla­makta gayet kararlıydılar.¹⁰⁵

 

Salgın, özellikle 1893 yılında Ağus­tos'tan Kasım'a kadar etkili oldu.¹⁰⁶ Buna rağmen ölüm oranı toplum nü­fusla karşılaştırıldığında çok düşük­tü.¹⁰⁷ Toplam ölüm rakamlarına iliş­kin son bulgular, nüfusu bir milyona yaklaşan kentte sadece 1537 kişinin hastahane veya hastahane dışında sal­gından dolayı öldüğünü gösteriyor.¹⁰⁸ Bütün devletlerin kayıp sayılarını azaltmaya çalıştığı bir dönemde, Os­manlı idarecileri başarılı olmuşlardı.

 

Osmanlı Devleti, bu noktaya başta Şanetmis'in olmak üzere yabancı bi­lim adamlarının raporlarını uygula­yan Hıfzıssıhha-ı Umumiye Komis­yonun çalışmaları sayesinde ulaşmış­tı. Başka bir deyişle, bütün Osmanlı modernizasyonun kilit özelliği olan, ortaya çıkan problem ve yeniliklerin teknik boyutunda Batılı uzmanlara başvurma gereği^l09 salgınla baş eder­ken de uygulanmış; kamu sağlığı ko­nusunda Avrupa'daki birikimden ya­rarlanılmıştı. Ancak İstanbul'daki bu süreç, Avrupalılar'ın empoze etmesi­nin değil, Osmanlı otoritelerinin is­tençli tercihlerinin bir sonucuydu.¹¹⁰

 

Kolera salgını ile savaşımda kullanı­lan yöntemler devletlerin 19. yüzyılda­ki yönelimlerini de göstermekteydi. Yaşanan süreç, batılılaşma çizgisi altın­da modernleşme ve merkezileşmeydi. 19. yüzyıl boyunca Osmanlı devlet ay­gıtı daha güçlü, daha rasyonel, uzman­laşmış ve kendi sözünü topluma dinle­tebilir hale gelmeye çalışmış, bunu bü­yük ölçüde de başarmıştı.¹¹¹ Dolayısıy­la, Şehremaneti salgınla mücadele ederken bir yandan sosyal önlemler alıp, yeni kompleksler inşa edip, ya­bancı bilim adamları getirirken; öte yandan da kamusal alanı kontrol etmeye, hatta daha ileri giderek herkesin ne yiyip ne yiyemeyeceğine karışmaya çalıştı. Osmanlı devletinin yönetilen­lerine karşı sorumluluğu ve kontrolü karşılıklı olarak güçlenmekteydi.

 

Bunlarla beraber, kamu sağlığında Osmanlı modernizasyonu eşitsiz geli­şen bir süreçti. İstanbul salgınla etkin biçimde savaşmayı başarırken, Bağ­dat'ta ve birçok diğer Osmanlı ken­tinde kolera salgını çatışma, kargaşa ve sosyal problemler ortaya çıkar­dı.¹¹² Dezenfeksiyon yöntemleri Mı­sır'da ve Suriye'de yerel halkın öfkesi­ni doğurdu. Şaşırtıcı biçimde İstan­bul'da uygulanan dezenfeksiyon ka­musal alan ve özel mesken ayrımını dahi kaldırıp, özel alana taşmışken bi­le, kent halkının sözkonusu yöntem­lere etkin muhalafeti ortaya çıkmadı.

____________________________________________________________________

* Boğaziçi Üniversitesi. Atatürk Enstitüsü, Yüksek Lisans Öğrencisi: Bu yazıyı farklı aşamalarında okuma inceliğini gösteren Selma Özkoçak, Nadir Özbek ve Emre Yalçın'a katkılarından dolayı teşekkür ederim.

 

 

 

 

 

BİBLİYOGRAFYA

Birincil Kaynaklar¹¹³

Başbakanlık Osmanlı Arşivi:

Hususi İrade (1310).

Hususi İrade (1311).

Hususi İrade (1312).

Şehremaneti İradeleri Kataloğu (1310-1328).

 

İKINCİL KAYNAKLAR

 

Bengiserp, Saim Polat. 1992."İstanbul'da ilk Belediye Hastahanesi "Beyoğlu Zükur Hasta­hanesinin Dünü ve Bugünü" I.Türk Tıp Tarihi Kongresi içinde, Türk Tarih Kurumu.

 

Black, Cyril.1980. "A Comparative Modernizati­on Approach to the Preconditions of Ottoman Modernization",  International Journal of Tur­kish Studies. c.l no.2., ss.25-37.

 

"Cholera", Encyclopedia Brltannica. 1975. c.5, University of Chicago. ss.674-676.

 

Çelik, Zeynep.1996. Değişen İstanbul (19. Yüzyılda Osmanlı Başkenti), (çev. Selim Derin­gil), İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.

 

Davies, Norman. 1997. Europe: A History, Ox­ford University Press.

 

Dumont, Paul.1996. "Yahudiler, Araplar ve Kole­ra: 19. Yüzyıl Sonunda Bağdat'ta Cemaatler Arası İlişkiler". Modernleşme Sürecinde Os­manlı Kentleri içinde (editörler Paul Dumont & François Georgeon), Tarih Vakfı Yurt Yayınları.

 

Ergin, Osman Nuri .1995. Mecelle-i Umur-ı Be­lediyye, c.6, İstanbul Belediyesi Yayınları.

 

Http://www.amnh.org/exhibitions/epidemic, Haziran 1999.

 

Http://planete-homeo.cdtel.fr/english/history/index.htm, Haziran 1999

 

Http://www.students.haverford.edu/mlewis/cholerahome.html, Haziran 1999.

 

İnalcık. Halil.1994. "İstanbul and the Imperial Economy". An Economlc and Social History of the Ottoman Empire, 1300-1916 içinde (editörler Halil Inalcık & Donald Quataert ). New York. NY: Cambridge University Press.

 

Lewis, Bernard. 1994. The Shaplng of the Mo­dern Mlddle East, Oxford University Press.

 

Moulin, Anne Marie.1996."Kentte Koruyucu He­kimlik: Pasteur Çağında Osmanlı Tıbbı, 1887- 1908", Modernleşme Sürecinde Osmanlı Kentleri içinde (editörler Paul Dumont & Fran­çois Georgeon), Tarih Vakfı Yurt Yayınları.

 

Pamukciyan, Kevork. 1994. "1893 Kolera Salgı­nı ve 1894 Büyük Depremi', Tarih ve Top­lum, Aralık 1994, sayı 132, 55.13-15.

 

Panzac, Daniel. 1997. Osmanlı İmparatorlu­ğu'nda Veba (1700-1850), (Çev. Serap Yıl­maz), Tarih Vakfı Yurt Yayınları.

 

Quataert, Donald. 1994. "Population" An Economlc and Social History of the Ottoman Emplre", 1300-1916 içinde (editörler Halil Inalcık & Donald Quataert ), New York. NY: Cambridge University Press, ss.777-797.

 

Rogan, Eugene. 1999. "Colonising Mental He­alth: The Introductien of European Asylums Egypt and Lebanon", Osmanlı ve Arap Top­lumları Çalışmalarında Yeni Yaklaşımlar (18. Yüzyıl-20.Yüzyıl İlk Yarısı) atölyesine sunulan yayımlanmamış bildiri, Boğaziçi Üniversitesi. İstanbul, 27-30 Mayıs 1999.

 

"Sağlık Hizmetleri" Dünden Bugüne İstanbul An­siklopedisi içinde, c.6, ss.401-403.

 

Sarı, Nil. 1992. "Toptaşı Nurbanu Valide Sultan Darüşşifası" 1.Türk Tıp Tarihi Kongresi-Kongreye Sunulan Bildiriler- içinde, ss.169­-177.

 

Sarıyıldız, Gülden. 1996. Hicaz Karantina Teşkilatı, (1865-1914), Türk Tarih Kurumu.

 

Tekeli, İlhan. 1996. "19.Yüzyılda İstanbul Metro­pol Alanının Dönüşümü". Modernleşme Sü­recinde Osmanlı Kentleri (editörler Paul Dumont & François Georgeon), ss.19-30.

 

Yıldırım, Nuran. 1985. "Tanzimat’tan Cumhuri­yet'e Koruyucu Sağlık Uygulamalar",  Tanzimat’tan Cumhuriyet'e Türkiye Ansiklopedisi içinde, C.5, İletişim Yayınları.

 

Yıldırım, Nuran. 1994. "1893'te İstanbul'da Ko­lera Salgını" Tarih ve Toplum, sayı.129,ss.14-25.

 

Yıldırım, Nuran. 1996. "1893 İstanbul Kolera Salgını İstatistikleri",  Tarih ve Toplum, sayı 150,

ss..51-54.

 

Zürcher, Erik J. 1993. Turkey: A Modern History, I.B. Tauris. New York & London.